خلاصة:
درباره رسمالخط قدیم نسخههای خطی در بیشتر کتب تصحیحی و کتبی که درباره نسخهشناسی و تصحیح متون نوشته شدهاست بحثهایی به چشم میخورد؛ اما درباره استفاده هنری شعرا از ویژگیهای رسمالخط کهن کمتر سخن به میان آمدهاست. در کتب بلاغی نیز درباره انواع ترفندهای بدیعی سخن رفتهاست؛ اما سخنی از ترفندهای بدیعی وابسته به رسمالخط نیست. هنرسازهای که در این جستار بررسی میشود، در شکل ظاهری و نوشتاری یک اثر ادبی جلوهگر میشود و وابسته به رسمالخط خاص زبان فارسی است و از هر دو حیث صورت و معنا زیباییآفرین است. در واقع، مبنای هنرسازه بدیعی مورد بحث، یکی عوامل صوری خط و زبان و دیگر مبحث تقارن و قرینهپردازی است که از کهنترین عوامل نظم و زیباییبخشی در اقسام هنر است. تتبع در اشعار شاعران و بسامد استفاده از این هنرسازه نشان میدهد شاعران در استفاده از آن خلاق و آگاه بودهاند. جستوجو در متون منظوم و منثور فارسی و گاه مقابله چند تصحیح از یک اثر برای یافتن مواردی از هنرسازه بدیعی مدنظر، روش این پژوهش است.
ملخص الجهاز:
ملاحظات ویرایش متون کهن با توجه به «هنرسازه »ای بدیعی تقدیم به استاد جمشید سروشیار علی جلالی و منوچهر فروزنده فرد چکیده دربارة رسم الخط قدیم نسخه های خطی در بیشتر کتب تصحیحی و کتبی کـه دربـارة نسـخه شناسـی و تصـحیح متـون نوشـته شده است بحث هایی به چشم میخورد؛ اما دربارة استفادة هنری شعرا از ویژگیهای رسـم الخـط کهـن کمتـر سـخن بـه میـان آمده است .
در تیره شب هجر تو جانم بلب (به لـب ) آمـد وقت است که همچون مه تابان بـدر (بـه در) آیـی (حافظ ) در بیت دیگر همین غزل «بدر (به در)» با «خورشید درخشان » و «صبح » در تناسب است : جان میدهم از حسرت دیدار تو چـون صـبح باشد که چو خورشید درخشان بـدر (بـه در) آیـی (حافظ ) یا اتصال حرف اضافۀ «به » به کلمۀ پس از خود موجب به وجود آمدن جناس خط در این بیت شده است : صد نیک بیک (به یک ) بد نتوان کرد فرامـوش گــر خــار براندیشــی خرمــا نتــوان خــورد (رودکی) سعدی نیز در گلستان چنین هنرنمایی کرده است : «فقیرة درویشی حامله بود، مدت حمل بسر (به سـر) آورده ؛ درویـش را همه عمر فرزند نیامده بود، گفت : اگر خداوند تعالی مرا پسری بخشد...