خلاصة:
بهرغم دشواریهای ایوانپژوهی، که برآمده از تفاوتهای معنایی واژة ایوان در متون تاریخی و مراد تاریخنگاران معاصر هنر از ایوان، مشخص نبودن خاستگاه کالبد آن، روشن نبودن ریشة واژة آن،کثرت مدلولها، و تنوع کالبدی ایوان است، از اهمیت آن در فرهنگ پیشینیانمان آگاهی موثقی داریم که پژوهش در وجوه مختلف ایوان ابعاد متنوع و پیچیدة آن را روشنتر خواهد کرد. پژوهش فعلی ناظر بر گونهشناسی مسجدهای تاریخی ایران بر مبنای ایوان آنها است و در آن ایوانها از چهار وجه ارزیابی شده است: تعداد ایوانها، شکل ایوانها، کارکرد ایوانها، و جایگاه ایوانها. هرکدام از این معیارهای یادشده به دستهبندی ایوانها انجامیدهاند و بهتبع با بررسی وضع حضور یا غیبت آنها در 952 مسجد از مسجدهای تاریخی ایران، گونهشناسی ایوانمحور مسجدهای تاریخی ایران حاصل شده است. همچنین دادههای گونهشناختی بهدستآمده با استفاده از مختصات جغرافیایی هر مسجد، با کمک سامانة اطلاعات جغرافیایی (جیآیاس) بررسی شده است تا ضمن تحلیل مکانمند دادههای گونهشناختی و تاریخی، نقشههای پراکندگی و تراکم و پهنهبندی هرکدام از گونهمسجدها به دست آید. بر مبنای یافتهها، بیش از 60٪ مسجدهای تاریخی ایران بیایوان هستند و مسجدهای تکایوانی 23٪، دوایوانیها 1/ 8٪، سهایوانیها 6/ 1٪ و چهارایوانیها 5/ 4٪ از مسجدهای بررسیشده را تشکیل میدهند. عمدة مسجدهای دوایوانی در خراسان و اکثریت مسجدهای چهارایوانی در اصفهان هستند. همچنین حدودا 7٪ از مسجدهای ایران ایوان ستوندار دارند که این ستوندارها در نواحی جنوب، جنوب شرق، و شمال غرب ایران متمرکزند. بر مبنای محل ایوان در کالبد مسجد، مسجدهای ایواندار ایران در سیزده دسته جای میگیرند که گونهمسجدی که در کالبد خود فقط یک ایوان در ضلع قبله دارد، با 177 نمونه، رتبة اول پرشماری را دارد. همچنین ایوانها گاه در مقام فضای اصلی به کار میروند و گاه فضایی ارتباطی هستند که شبستان مسجد را به صحن مسجد متصل میکنند. 1/ 15٪ مسجدهای ایران در دستة اول و 6/ 13٪ آنها در دستة دوم میگنجند. عموم ایوانهایی که فضای اصلیاند در خراسان هستند و این ایوانها هم اکثرا در ضلع قبلی مسجد قرار دارند و ایوانهای اصلی جنوب ایران عمدتا ستوندار هستند.