خلاصة:
از مشهورترین و مهمترین آموزههای متافیزیک سینوی، طرح تمایز میان وجود و ماهیت است: تمایزی سرنوشتساز و مناقشهبرانگیز؛ از یک سو این تمایز، راه را برای طرح برخی نوآوریهای فلسفی میگشاید و از سوی دیگر، موجب انتقادات جدی به فلسفه ابنسینا میشود. اما پرسشی جدی که میان مفسران ابنسینا تا به امروز مورد مناقشه بوده، آن است که آیا این تمایز، تمایزی ذهنی است یا هستیشناختی و در شق دوم آیا مدلولی غیرماهوی دارد؟ در این نوشتار پس از ترسیم محل نزاع، نشان داده میشود که گرچه تمامی دعاوی متافیزیکی ابنسینا بر تحقق مدلول غیرماهوی برای وجود مبتنی نیست، ولی پارهای دعاوی و عبارات او متضمن تحقق وجود به عنوان حقیقتی غیرماهوی است. سپس با تمرکز بر عروض به عنوان مفهومی کلیدی در تبیین نحوه تحقق وجود و ماهیت در خارج، نشان داده میشود که در دستگاه اندیشه سینوی گرچه این مفهوم، مستلزم وابستگی وجود به عنوان عارض به ماهیت به عنوان معروض نیست، ولی دارای نقائصی در تبیین است که منجر به عدم پذیرش مدلول مستقل برای وجود میشود.
ملخص الجهاز:
__________________________________________________________ ________________________________ در این مناقشه باید توجه داشت که اولا منتقدان ابن سینا بر اساس دریافتی خاص از مفهوم عروض و زیادت وجود بر ماهیت ، با اصل آن به مخالفت برخاسته اند؛ و در عین حال ، مدافعان او نیز، در بستر چنین دریافتی، هرگونه مغایرت را انکار کرده و آن را ذهنی دانسته اند؛ به عبارت دیگر هستیشناختی بودن این مغایرت با عروض مقولی یکی پنداشته شده است .
وجود و ماهیت در ذهن مغایر است ولی هیچگونه مغایرت خارجی ندارند؛ در این صورت با نظر به دریافت ابن سینا از تحقق خارجی ماهیات ، نه تنها وجود مدلول مستقلی در جهان خارج نخواهد داشت که حتی به یک حیثیت هستیشناختی جهان خارج نیز قابل ارجاع نیست .
٩. توجه به این نکته حائز اهمیت است که تمایز ذهنی و وجود و ماهیت مسئله ای نیست که نخستین بار ابن سینا مطرح کرده باشد و در آثار ارسطو (٩٢ ب ١٠) و فارابی(فارابی، ص ٢١٤) نیز طرح شده است .
البته شق دیگری مطابق با تفسیری از اصالت وجود است که اعتباریت را به معنای ذهنی بودن گرفته و تحقق ماهیت را در خارج انکار میکنند (عبودیت ، ص ٩٧-٩٤)؛ اما از آنجا که فرض انکار تحقق ماهیت در خارج و اعتباری دانستن آن با سیاق بیان ابن سینا و تصریح او بر منشئیت اثر ماهیات در خارج سازگار نیست ، به این حالت در متن اشاره ای نشده است .