ملخص الجهاز:
"(22) خواجه نیز در اساس الاقتباس همین بیان را ذکر کرده و پس از اینکه از طریق قاعده «الاتفاقی لا یکون دائمیا ولا أکثریا» ثابت میکند که خاصیت مسهل صفرا معلول سقمونیا است و اضافه میکند که علت آن خاصیت، جسمیت سقمونیانیست و الا همه اجسام همین اثر را باید داشته باشند پس منشأ آن اثر، طبیعت سقمونیا است و سپس نتیجه میگیرد که سقمونیا مسهل صفراست، یک حکم کلی و ضروری است اما کلی مطلق نیست بلکه کلی مقید است و به شروط و اعتبارات بستگی دارد ولی استقراء اقتضاء ظنی غالب بیش نکند.
استاد مطهری برای نفی تصادف نسبی به قاعده الاتفاقی تمسک نمیجویند بلکه تغییر اوضاع و شرایط را پیشنهاد میدهد تا ثابت گردد که رابطهای مثلا میان دارو و بیمار وجود دارد و امر تصادفی و اتفاقی در کار نیست ولی برای تعمیم پذیری و گسترش تجربه و آزمایش همچون بوعلی و خواجه طوسی از قیاس مخفی بهره میگیرد و مینویسد: آن قیاس مخفی این است که: بعد از آن که موارد متعدد را تجربه کرد و احتمال این که یک امر مقارنی دخالت داشته باشد کلا از بین رفت، ...
(44) استاد مصباح تصریح میکند که راه شناخن علت و معلولهای مادی، منحصر به برهان تجربی است یعنی برهانی که در آن از مقدمات تجربی هم استفاده شده باشد گاهی چنین تصور میشود که مشاهدهی مکرر دو پدیدهی متعاقب، دلیل علت بودن پدیدهی اول برای دوم است[و چنین قیاس را تنظیم میکنند] «این پدیده مکررا متعاقب پدیدهی دیگر بوجود میآید»، «هر دو موجودی که به این صورت تحقق یابند اولی علت دومی است»، «پس در مورد تجربه شده، پدیدهی اول، علت پدیدهی دوم است»."