خلاصة:
اجتهاد فرایندی برای فهم دین و کشف و استنباط احکام شرعی است. پس از قرن ششم معنا و مبنای اجتهاد در تاریخ شریعت اسلامی تغییر یافت و مصطلح جدیدی پدید شد که بر اساس آن ممکن بود شیعه و سنّی را اهل اجتهاد نامید. در میان اهل تسنن قدیمیترین نص درباره کاربرد اجتهاد با این معنای جدید ظاهراً کتاب ارزشمند المستصفی من علم الاصول از امام محمد غزالی است که اولین بار عقل را از ابزارها و حتی منابع اجتهاد نامید آنهم در میان عالمان مذهبی که بقول خودشان در عصر انسداد یا انحصار اجتهاد بسر میبردند. در میان شیعه مصطلح جدید اجتهاد را میتوان در عبارت محقق حلّی در آغاز باب تاسع از کتاب معارج الاصول دانست که در بیان حقیقت اجتهاد مطالبی را مطرح مینماید. اجتهاد در عرف فقها کوشش در استخراج احکام شرعی است، به عبارت دیگر استخراج احکام از ادّله شرع، اجتهاد است. زیرا احکام شرعی گاهاً از ظواهر نص بدست نمیآید، بلکه شناخت آنها مبتنی بر قواعد نظری و نیازمند اقامه دلیل است، چه آن دلیل قیاس باشد یا غیر آن. امروزه با توجه به مسائل مستحدثه و حوادث واقعه و بقول دیگر مقتضیات زمان و مکان، اجتهاد فراتر از قیاس و سایر منابع سنتی، در مواردی که نیاز به تغییرات جدی وجود دارد، علیالخصوص احکام جزائی، باید بر محور عقلانیت دینی، شرعی و عرف عقلا مطرح گردد.
ملخص الجهاز:
همان گونه که گاهی تحولات و تغییرات خاص زمانی ، مکانی ، احوالی و نظام جامعه در بستر زمان باعث تحول و تغییر موضوعات می شوند که قهرا حکم جدیدی را می طلبند، گاهی هم باعث تغییر در برداشت های مجتهد از منابع و مایه های اصلی استنباط نسبت به موضوعات می شوند که این امر نیز باعث حکم جدید برای موضوع می شود، زیرا ممکن است به لحاظ موقعیت های جدیدی که برای مجتهد یک جامعه پدید می آید، شرایط زمانی ویژه ای را مقرون باشد که در زمان های پیشین دارای آنها نبوده است .
به عبارت دیگر، مسأله ای که در قدیم دارای حکمی بوده است به ظاهر همان مسأله در رابطۀ حاکم بر سیاست و اجتهاد و اقتصاد یک نظام ، ممکن است حکم جدیدی پیدا کند، بدان معنی که با شناخت دقیق روابط اقتصادی و اجتماعی و سیاسی ، همان موضوع اول که از نظر ظاهر با قدیم فرق نکرده است ، موضوع جدیدی شده است که قهرا حکم جدیدی را می طلبد (همان ، ٩٩) بدین جهت است که باید باب اجتهاد بر عالمان و مجتهدان باز باشد تا مجتهدان آگاه به زمان و مکان و آشنا با شرایط و ویژگی های جامعه که در طول زمان ، در تحولند، مطابق آنها احکام الهی را بیان کنند.
(
, 
, 
)
