خلاصة:
در باب تجربه دینی مباحث مهمی مطرح است، اما مهمترین مباحث در این زمینه بر محور سه مسئله است: چیستی تجربۀ دینی، ارزش معرفت‌شناختی تجربه دینی به طور عام و ارزش الهیاتی تجربه دینی به طور خاص. در این پژوهش به اختصار این سه مسئله بررسی خواهد شد و تفاوت نگاه غربی و اسلامی به مسئله تجربۀ دینی و نقش متفاوت این پدیده در دو سنت یادشده خاطرنشان خواهد گردید. جان کلام این است که تجربۀ دینی برای صاحب تجربه ممکن است از ارزش معرفتی بالایی برخوردار باشد، اما کسانی که فاقد چنین تجربه‌ای هستند، الزام منطقی به قبول دستاوردهای آن ندارند؛ گرچه چنین تجربه‌هایی می‌توانند نقش تأییدی و الهام‌بخشی داشته باشند. برخی متألهان غربی تجربه دینی را گوهر دین پنداشته و برخی دین را مبتنی بر آن دانستهاند، اما در سنت اسلامی از تجربۀ دینی برای فهم عمیقتر دین و نیل به درجات بالاتری از ایمان سود جستهاند.
ملخص الجهاز:
جان کلام این است که تجربۀ دینی برای صاحب تجربه ممکن است از ارزش معرفتی بالایی برخوردار باشد، اما کسانی که فاقد چنین تجربه‌ای هستند، الزام منطقی به قبول دستاوردهای آن ندارند؛ گرچه چنین تجربه‌هایی می‌توانند نقش تأییدی و الهام‌بخشی داشته باشند.
عده‌ای همچون توماس آکوینی (5/1224-1274م) تلاش کردند الهیات مسیحی را عقلانی کنند و برای این کار از تجربه‌های اسلامی، به‌ویژه از آثار ابن‌سینا استفاده‌های فراوانی بردند؛ زیرا ابن‌سینا در اثبات پاره‌ای از عقاید دینی همچون وجود خدا و تجرد نفس بسیار موفق بوده است.
پیشینه بحث گرچه بحث از تجربه دینی به شکل امروزین آن جدید و معلول عوامل یادشده است، اما توجه به تجربه‌های باطنی و الهیات عرفانی در همه سنت‌ها، از جمله در سنت غربی پیشینه‌ای دیرینه دارد.
رویکردهای گوناگون (معرفت‌شناختی، الهیاتی و روان‌شناختی) در این بحث پدید آمد و گرایش‌های مختلفی شکل گرفت: از قول به عینیت و اعتبار تجربه دینی، تا قول به موهوم بودن و حاصل نوعی ناهنجاری روانی بودن؛ از اعتقاد به یکسانی گوهر همه تجربه‌ها، تا اعتقاد به تنوع و نسبیت آنها؛ از تفسیر الهی و دینی و مؤید باورهای دینی دانستن آنها، تا تعبیر مادی محض از آنها داشتن.
شکی نیست که وحی، هم نوعی تجربه است و هم دینی است، اما این تجربه با تجربه‌های دینی و عرفانی عادی متفاوت است و پیامبر نیز با متیدنان و عارفان عادی تفاوت دارد.
تجربه دینی و عرفانی اموری نسبتا عام هستند و زمینه‌های وقوع آن تا حدی در اختیار انسان است، اما وحی نبوی مختص برگزیدگان خداوند است و راه آن برای طالبان باز نیست.
(
, 
, 
)
