دسترسی به پول و مناسبات قدرت در روابط همسران: مطالعه‌ای در اجتماع محلی زنان «دستان سبز» و تکیه شهدا» مقالة

این مقاله در پی بررسی تأثیر دسترسی زنان به پول در مناسبات قدرت در خانواده‌های فرودست است. پرسش این است که مناسبات قدرت در روابط همسران در این خانواده‌ها بر مبنای دسترسی به پول چگونه صورت‌بندی می‌شود؟ پژوهش با استفاده از روش مردم‌نگاری نهادی و ارزیابی مشارکتی روستایی و با تکنیک‌های مشاهده، مصاحبه، بحث‌های گروهی و رسم نمودار فعالیت روزانه در اجتماعات محلی زنان تکیه شهدا و دستان سبز در شهر تهران انجام‌شده است. بر پایه یافته‌ها پول و قدرت در خانواده، مفاهیمی عمیقاً جنسیتی هستند. پول‌توجیبی، پول خرجی، پول دیدنی، پول نادیدنی، پس‌انداز، ارثیه و هدایای والدین، صندوق قرض‌الحسنه خانگی و مهریه، پول‌های در دسترس زنان یا منابع آن هستند. عاملیت اقتصادی زنان در اجتماعات مورد مطالعه در کسب پول نادیدنی و مدیریت پول مردانه تعریف می‌شود. قدرت زنانه با همنوایی با مرد شکل می‌گیرد و از نوع اقتدار اجرایی و در حوزه مسائل کم‌اهمیت‌تر است. کنترل نحوه هزینه‌کرد درآمد زن، امتناع از دادن پول و منع دسترسی زن یا فرزندان به تأمین نیازهای پایه‌ای از مصادیق خشونت اقتصادی است که زنان مورد مطالعه تجربه کرده‌اند؛ در مقابل، طی مدارای همدلانه همسران با وجود تفاوت در میزان دسترسی به پول، می‌توانند مناسبات قدرت را به‌طور مسالمت‌آمیز تنظیم کنند.

پرسش این است که مناسبات قدرت در روابط همسران در این خانواده‌ها بر مبنای دسترسی به پول چگونه صورت‌بندی می‌شود؟ پژوهش با استفاده از روش مردم‌نگاری نهادی و ارزیابی مشارکتی روستایی و با تکنیک‌های مشاهده، مصاحبه، بحث‌های گروهی و رسم نمودار فعالیت روزانه در اجتماعات محلی زنان تکیه شهدا و دستان سبز در شهر تهران انجام‌شده است. کنترل نحوه هزینه‌کرد درآمد زن، امتناع از دادن پول و منع دسترسی زن یا فرزندان به تأمین نیازهای پایه‌ای از مصادیق خشونت اقتصادی است که زنان مورد مطالعه تجربه کرده‌اند؛ در مقابل، طی مدارای همدلانه همسران با وجود تفاوت در میزان دسترسی به پول، می‌توانند مناسبات قدرت را به‌طور مسالمت‌آمیز تنظیم کنند. این که دسترسی به پول به‌عنوان بارزترین مصداق سرمایه اقتصادی و منبع قدرت مالی خانواده بر چه اساسی بین زن و مرد تقسیم می‌شود، معمولا زنان را در شرایطی قرار می‌دهد که دسترسی کمتر و محدودتری به این منابع داشته و در موقعیت فرودست‌تری در مقایسه با مردان، قرار گیرند. بر اساس این ایده پژوهش‌های تجربی در ایران نشان داده‌اند که افزایش منابع قدرت، مهم‌ترین عامل برای مقابله با خشونت مردان در خانواده است (درویش پور، 1378: 54) چرا که زنان در بسیاری از اوقات به دلیل فقدان منابع قدرت ازجمله منابع مالی مجبور به تفویض اقتدار به مرد و پذیرش وضعیت اقتدارآمیز و رفتار خشونت‌آمیز مردان می‌شوند. پس‌انداز این زنان را می‌توان به دو نوع پویا (پس‌اندازی که با چشم‌انداز کسب درآمد بیش‌تر از سرمایه اولیه انجام می‌شود) و ایستا (پس‌اندازهایی که معمولا به‌منظور جمع‌کردن پول برای انجام کاری در آینده نزدیک است و خاصیت پول‌زایی مجدد ندارد) تقسیم کرد.