خلاصة:
واژه رحمت یکی از مفاهیم کلیدی قرآن است، که در زمان قبل اسلام صرفا به معنای مهربانی و بخشش انسانها نسبت به یکدیگرمحسوب می شد، اما با ورود به نظام معنایی قرآن با حفظ معنای قبلی دارای هاله ایی از قداست و بار معنایی بالاتری شد، دراین مختصر سعی شده ابتدامعنای لغوی واژه «رحمت» تبیین و بعد کاربردهای واژه درآیات و روایات و ادعیه بیان شود، این مقاله براساس روش تحلیلی انجام شده به این نتیجه دست یافته که این واژه درلغت به معنای رافت و مهربانی، و در دستگاه قرآن باقرار گرفتن در کنار واژه «الله» به معنای احسان نه به خاطر انعطاف و رقت، بلکه از روی لطف و تفضل، آن هم نه لطف وتفضل اندک و رو به زوال و تبعیضی، بلکه رحمتی کثیر و دائم و عام می باشد، اگرچه اهل ایمان علاوه بر رحمت عام الهی از رحمت خاص و پاداشی او نیز بهرمند می شوند. همچنین این واژه با قرار گرفتن در کنار بقیه موجودات معنای احسان تنها یا احسان همراه با نرم دلی و دلسوزی و بار ارزشی مثبت می باشد.
ملخص الجهاز:
جمع رحيم رحماء می باشد،مثل:«أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَماءُ بَيْنَهُمْ»( فتح: 29) (ازهرى، 1421 ق، ج5 ، ص33؛ ابن منظور1414ق ،ج12، ص: 231 ودیگران ) رحمت گاهى در باره مهربانى و نرم دلى به تنهایی و گاهى به معناى احسان و نيكى بدون رقّت است.
(ابن منظور، 1414 ق ،ج12 ،ص231؛ صدوق ،1398،ص204) "وَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ص يَقُولُ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى أَنَا الرَّحْمَنُ وَ هِيَ مِنَ الرَّحِمِ شَقَقْتُ لَهَا اسْماً مِنْ اسْمِي مَنْ وَصَلَهَا وَصَلْتُهُ وَ مَنْ قَطَعَهَا بَتَتُّهُ" ( ابن كثير، 1419 ق، ج1 ،ص 39 ؛ قمى مشهدى،1368،ج1،ص31ودیگران) مفسران برجسته ایی در مورد رحمت این گونه بیان کرده اند؛ "رحمت عبارت است از خلوص از انواع آفات، و رساندن خیرات به افراد نیازمند".
و رحمت خاص كه خود عطيهاى است كه خداوند آن را تنها به كسانى مىدهد كه داراى ايمان و عبوديت باشند، مانند حيات طيب و زندگى نورانى در دنيا، و جنت و رضوان در آخرت (طبرى ،1412ق ،ج 1،ص44 ؛عیاشی،1380ق،ج1،ص22و دیگران) همانطور که خداوند در قرآن کریم می فرمایند: « فَسَأَكْتُبُها لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ» (أعراف: 156) و در جای دیگر می فرمایند:« إِنَ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِين» (َاعراف :56) واژه «رحمت »عربی و«رحیم »نیز از مشتقات آن می باشد ولی در مورد اینکه آیا «رحمان » نیز مشتق از «رحمت » و عربی یا غیر عربی است، محل بحث و اختلاف است.
(قرشى1371، ج3، ص77) اما بالعکس این نظریه برخی از اهل لغت و مفسران قائل هستند که رحمان و رحیم هر دو مشتق از رحمت و عربی هستند (ابن دريد1988 م ، ج1 ، ص523 ؛ازهرى، 1421ق، ج5 ، ص33 ودیگران ) بدلیل اینکه قائل هستند: مشرکان در صلح حدیبیه اين سخن را از روى عناد و لجاجت گفتهاند زیرا لفظ رحمن در اشعارشان مذكور است.