میراث گمشده آذر کیوان مقالة

آذرکیوان، موسس مکتب آذرکیوان و از اهالی فارس است؛ او در میانسالی به هند و به شهر پتنه مهاجرت کرد و تاپایان عمر در آنجا ماند. از آذرکیوان و شاگردان او تعدادی کتاب به دست ما رسیده است که ما را با اعتقادات ایشان آشنا می‌کند؛ اما در همین کتاب‌ها به ویژه در دبستان مذاهب و شارستان چهارچمن، از متون دیگری نام برده می‌شود که همگی دربردارنده عقاید و باورهای آذریان است و احتمالا تعدادی از آنها مفقود شده‌اند. در این مقاله فهرستی از کتاب‌های گمشده مکتب آذرکیوان و مضمون آنها ارائه می‌شود. معرفی این کتب و مطالبی که در آنها آمده است، جز آن که به شناخت باورهای آذریان کمک می‌رساند، این فایده را نیز دارد که شاید بتوان نسخه‌ای از آنها را در یکی از کتابخانه‌های هند یا ایران و یا در میان برگه‌های دستنویس‌های دیگر شناسایی کرد.

از میان کتاب های بسیاری که به آذرکیوان و شاگردان او نسبت داده شده است ، تنها هشت کتاب به دستمان رسیده است : دساتیر، جام کیخسرو، خویشتاب ، زنده رود، زر دست افشـار، زوره باستانی، شارستان چهارچمن و دبستان مذاهب (←مجتبایی، ١٣٦٩: ٢٤٩- ٢٥٦ دالونـد، ١٣٩٣: ٢٣٣- ٢٤٩). پیش از این ، مدی در مقالۀ خود فهرستی از کتب منسوب به آذریان یا پارسیان را کـه منبـع مؤلف کتاب دبستان مذاهب در تألیف فصل اول ایـن کتـاب بـا عنـوان «در تعلـیم نخسـت ، در معرفت عقاید پارسیان » بـوده ، معرفـی کـرده اسـت . به این موضـوع ، یعنـی آیـین حـبس نفـس کـه از آیین های مهم جوکیان و نیز پارسیان سپاسی بوده است و به همین مناسبت در کتب ایشان مانند زردست افشار و سرود مستان و کتب دیگر شرح داده شده ، در جایی دیگر از کتاب دبسـتان نیـز سخن رفته است (← همان : ١٦١). به نظر نگارنده ، اخباری که دربارٔە این کتاب ها در نوشته های آذریان آمده ، درست است ؛ چنان که دربارٔە کتاب هایی چون : دساتیر، شارستان چهارچمن ، زردست افشار و جام کیخسرو، پیش از آن که پژوهشگران خود کتاب ها را بیابند، در دبستان مذاهب نام آنها را دیده و خوانده بودند. کتاب مهم دیگری هم به نام بزمگاه وجـود داشـته کـه شـرح حـال و زندگینامـۀ شـاگردان آذرکیوان بوده است و مؤلف دبستان مذاهب بسیار از آن بهـره بـرده و مطالـب بسـیاری را از آن نقل کرده است .