تحلیل روشمند معنای واژه «نفس» در حدیث احتضار پیامبر (ص) مقالة

دست‏یابی به فهم دقیق یک حدیث، نیازمند فهم صحیح مفردات آن است که این مهم، فراتر از بررسی واژگانی، نیازمند تحلیل معنای کلمه بر پایه متون روایی، تاریخی و دیگر قراین مؤثر است. یکی از واژگانی که معنای آن با چالش همراه بوده و نیازمند تحلیل و تبیین است، واژه «نَفْس» در خطبه 197 نهج‏‏‏ البلاغه است که به قرینۀ لحظه ارتحال پیامبر 9 به معنای روح دانسته شده است. لکن به دلیل برخی عبارات نا همسو و بعضی ملاحظات متن شناختی، این معنا با تردیدی جدی مواجه شده است. پژوهش حاضر کوشیده است تا به روش تحلیلی - انتقادی آرای شارحان، مترجمان و محققان نهج‏‏‏البلاغه را ارزیابی و بر پایه منطق فهم حدیث، دوگانگی ظاهری در کلام امیرالمؤمنین 7 را رفع نماید. نتیجه حاصل از این تحقیق که با تکیه بر مستندات روایی، تاریخی و لغوی به دست آمده است، نشان می‏‏‏دهد که واژه نَفْس در کلام امیرالمؤمنین 7 در معنایی غیر روح به کار رفته است.

مأخذشناسی با مطالعه مآخذ و مدارک نهج البلاغه چنین به دست‏‏ می‏آید که خطبه 197 نهج البلاغه از سخنان مشهور و متداول در منابع روایی-تاریخی بوده است و از این منظر، انتساب آن به امیر المؤمنین علیه‌السلام ثابت است؛ چنان که نصر بن مزاحم منقری (م202ق) در وقعة صفین، شیخ مفید (م413 ق) و شیخ طوسی (م460 ق) در الامالی و لیثی واسطی (قرن 6) در عیون الحکم و المواعظ این خطبه را از امیرالمؤمنین علیه‌السلام نقل کرده‏اند؛ برای نمونه، منقری با سند خود از أبی‏‏‏سنان أسلمی چنین نقل کرده است که وقتی علی علیه‌السلام از خطبه معاویه و عمرو عاص آگاه شد که مردم را بر علیه ایشان شوراندند، دستور داد تا مردم جمع شوند؛ آن‏گاه پس از حمد وثنای الهی خطبه‏‏ای ایراد کرد که در بخشی از آن چنین فرمود: أَلَا وَ إِنَّ مِنْ أَعْجَبِ الْعَجَائِبِ أَنَّ مُعَاوِیَةَ بْنَ أَبِی سُفْیَانَ وَ عَمْرَو بْنَ الْعَاصِ السَّهْمِیَّ أَصْبَحَا یُحَرِّضَانِ النَّاسَ عَلَى طَلَبِ الدِّینِ بِزَعْمِهِمَا وَ قَدْ عَلِمْتُمْ أَنِّی لَمْ أُخَالِفْ رَسُولَ اللَّهِ صلی‌الله‌علیه‌وآله قَطُّ وَ لَمْ أَعْصِهِ فِی أَمْرٍ قَطُّ أَقِیهِ بِنَفْسِی فِی الْمَوَاطِنِ الَّتِی یَنْکُصُ فِیهَا الْأَبْطَالُ وَ تُرْعَدُ فِیهَا الْفَرَائِصُ نَجْدَةٌ أَکْرَمَنِی اللَّهُ بِهَا فَلَهُ الْحَمْدُ وَ لَقَدْ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی‌الله‌علیه‌وآله وَ إِنَّ رَأْسَهُ لَفِی حَجْرِی وَ لَقَدْ وُلِّیتُ غُسْلَهُ بِیَدِی وَحْدِی تُقَلِّبُهُ الْمَلَائِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ مَعِی وَ ایْمُ اللَّهِ مَا اخْتَلَفَتْ أُمَّةٌ قَطُّ بَعْدَ نَبِیِّهَا إِلَّا ظَهَرَ أَهْلُ بَاطِلِهَا عَلَى أَهْلِ حَقِّهَا إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ. 1 از سوی دیگر، وقتی محتوای خطبه امیرالمؤمنین را با دیگر احادیث اهل بیت علیهم‌السلام مقایسه‏‏ می‏کنیم، متوجه‏‏ می‏شویم که این مضمون در دیگر کلمات معصومان نیز تکرار شده است و به صراحت از جان سپردن پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله و خارج شدن نَفْس ایشان در آغوش امیرالمؤمنین علیه‌السلام یاد شده است؛ برای نمونه، در کلامی از امیرالمؤمنین علیه‌السلام که به هنگام دفن حضرت زهرا ( ایراد شده است، به این موضوع اشاره رفته و آمده است: شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج10، ص128.