خلاصة:
حوزۀ فرهنگی کردستان سرزمین نخستین آیین‌ها و نظامهای انتزاعی است که در نخستین طلیعههای خود با ویژگی زنانه و ارج مقام الهۀ مادر پیوند خورده است. جایگاه زن در کردستان دو وجه متناقض دارد؛ در ادبیات و نظام اجتماعی کنونی تا حدی شاهد نظام و ایدئولوژی مردسالار هستیم، اما زمانی که ریشههای آیینی و مذهبی فرهنگ کُرد را مطالعه می‌کنیم، با شواهد مربوط به نظام مادرسالاری و تقدس الهگان و به‌تبع آن جایگاه معنوی و مقتدر زن مواجه می‌شویم. از ویژگی‌های انواع آثار مادی و غیرمادی الهۀ مادر آن است که به‌شدت وجه نمادین و انتزاعی دارد. این نمادها وجه ترکیبی دارند و در طول اعصار متحول شدهاند و امروز نیز بنمایههای اصلی ادبیات غنی و هنرهای سنتی کُردها را به خود اختصاص دادهاند.
ملخص الجهاز:
بـه نظـر مـیرسـد کـه سـنت پرستش این الهه در ابتدا مستقل و بدون وابستگی به زوج دیگر و پدر ـ خدا مرسوم بوده است و فقط در دوران نوسنگی است که شواهدی از ظهور خدای جوان به عنوان همسر و در عین فرزند الهۀ مادر وجود دارد.
در دوران باستان ، تا هزاران سال قدرت معنوی در دسـت زنان است و فرهنگ و آیینی که وابسته به زن و الهۀ مادر اسـت جامعـه و مسـائل اجتمـاعی را هدایت میکند.
با رشد و گسترش ساختارهای اجتماعی و قدرت سیاسی در جامعۀ امروزی جایگاه زنان تا حد زیادی تضعیف شده است ؛ همچنان که پیش از این در تاریخ و دوره های باستان شـاهد کنـار رفتن قدرت زنانه و گسترش خدایان مذکر هستیم .
در دورٔە نوسنگی، به ویژه نماد الهۀ مادر همراه با فرزنـدش قوام بیشتری پیدا میکند و این تصویر نمادین گاه در کنار درخت زندگی تصـویر مـیشـود کـه تأکید بر حمایت این الهـه از خـانواده و کشـت و زرع اسـت (تصـویر ١).
هویـت الهـۀ مادر از نظر نمادین بیش از هرچیز با الهۀ مار پیوند خورده اسـت کـه در فرهنـگ هـای باسـتانی ایـن پیوند امری رایج است .
آب ها و چشمه ها: الهۀ مادر همیشه موکل آب ها و چشمه هاست که این ویژگی به خـوبی در وجود الهه هایی چون ایشتار و آناهید، که کردستان از مراکز مهم پرستش آن ها بوده است ، دیده میشود.
تغییر از نظام مادرسالار به نظام های جایگزین مهم ترین تحـولی اسـت کـه بـه الهـۀ مـادر و سرنوشت آن وابسته است و جایگاه این الهه را متزلزل میکند.
(
, 
, 
)
