خلاصة:
آیات قرآن بر کرامت ذاتی انسان تاکیدی ویژه دارند؛ برخی از آنها بهصراحت بر این مقصود تاکید نموده و برخی دیگر نیز در فحوای خود پرده از این مقصود عالی برای انسان بر میدارد. در همین راستا نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آله نیز خود را مبعوث بر اکمال مکارمی میداند که ریشه آنها در نهاد انسان وجود دارد، اما در قرآن آیات دیگری نیز وجود دارد که به ویژگیهای منفی انسانها اشاره داشته و انسانها را مورد توبیخ قرار داده است. در ابتدا چنین تصور میشود که این دسته از آیات، نافی کرامت انسان است؛ البته فهم دلالتهای این دسته از آیات که در ظاهر رویکردی منفی به انسانها دارند، بدون در نظر گرفتن آیات دسته نخست منجر به درک ناقص و نادرستی از شناخت انسان در قرآن میشود. این نوشتار بر آن است تا مقاصد آیاتی که بیانگر این صفات مذموم هستند را بهدست آورد و در نهایت به فهم هرچه بهتر دلالتهای این آیات که همگی در راستای ایجاد شناخت بیشتر و خودسازی کاملتر انسانها نازل شدهاند، دست یابد.
ملخص الجهاز:
(قرشي، 1337: 5 / 157) از معاني ديگر فرح، انبساط خاطري است که با لذتي گذرا و در ازاي لذات بدني دنيوي در انسان ايجاد ميشود؛ براي همين است که مورد نهي قرآن واقع شده و قرآن، مؤمنان را از آن برحذر داشته است، مانند: «لِكَيْلَا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَكُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاكُمْ» (حديد / 23؛ راغب اصفهاني، 1412: 628) البته قابل ذکر است که برخي از مفسران استعمال «فرح» در قرآن را دو گونه مثبت و منفي دانستهاند؛ معناي ناپسند فرح، در مواقعي است که اين کلمه بهتنهايي بهکار رود و هر زمان که مقيد گردد، ميتواند در معاني پسنديده باشد.
بررسي ديگر آياتي که با اين آيه همموضوع بوده، بيانگر آن است که اين ويژگي، ذاتي انسانها نبوده و ابتلا به اين صفت، خاص برخي از انسانهاست و نه همه آنها؛ از اينرو بيان آن نميتواند منافاتي با کرامت ذاتي انسانها داشته باشد، بهعنوان مثال قرآن بخل را از صفات کافران ميداند و ميفرمايد: آنها کساني هستند که بخل ميورزند و مردم را به بخل دعوت ميکنند و آنچه را خداوند از فضل و (رحمت) خود به آنها داده، کتمان مينمايند.
نکته ديگري که در اين آيه طرح شده است، دعوت به بخلورزي از جانب اين افراد بخيل است، بهگونهاي که ديگران را نيز دعوت مينمايند تا چون آنها اهل بخل و امساک گردند؛ اين دعوت و طلب همراهي، خود دليلي ديگر بر اکتسابي بودن اين صفت و عدم مغايرت بيان آن در قرآن، با کرامت ذاتي انساني است: «الَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَيَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ؛ (حديد / 24) همانان كه بخل ميورزند و مردم را به بخل ورزيدن وا ميدارند.