خلاصة:
ایران در سالهای حاکمیّت مظفرالدین شام علاوه بر تنشها و کشمکشهایی که از سوی دو قدرت
روس و انگلیس حکمفرما بود، وضعیت اقتصادی و اجتماعی بسیار متشنجی نیز داشت. در این مقاله ما
برآنیم این احوال را از منظر سفیر انگلیس بررسی کنیم. سر آرتور هاردینگ در فاصله سالهای 1901 تا 1905 م/1280 تا 1284 ه ش وزیر مختار بریتانیا در تهران بود. وی از دیپلماتهای باتجربه در دستگاه
دیپلماسی بریتانیای کبیر به شمار میرفت. هاردینگ در زمان حضورش در ایران از نزدیک شاهد رقابتهای
استعماری روسیه و انگلستان بر سر تصاحب امتیازهای بیشتر بود. وی حاصل مشاهدات خود در خصوص
ایران در این برهه زمانی حساس را در کتابی تحت عنوان «خاطرات سیاسی» به رشته تحریر در آورده است.
اهمیت خاطرات وی از این حیث است که در آن، نقش فساد مظفرالدین شاه و درباریانش به دلیل از
دست رفتن ثروتهای کشور به نحو مطلوب نگارش یافته و شاه ایران در نظر او چیزی نیست جز ساقه
شکستهای که آماده است در مقابل هر بادی بلرزد و برای گرفتن رشوه بیشتر در مقابل هر دولت خارجی
سر خم کند. وضع نابسامان مالی و سیاسی، عادات و خصوصیات اخلاقی - اجتماعی مردم و رجال سیاسی،وضع وخیم ارتش و گمرکات،اوضاع دینی و فرقه ای و اعتقادات مذهبی ایران در این دوران و مسائل دیگر از این دست و همچنین نقد و بررسی دیدگاه سر آرتور هاردینگ در باب تحولات جامعه و دربار ایران عصر مظفری،از جمله مواردی است که اساس این نوشتار را شامل می شود.بدین منظور از روش توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر منابع کتابخانه ای به موضوع پرداخته می شود.