خلاصة:
مسجد، بهعنوان اصیلترین نهاد فرهنگی برخاسته از اندیشۀ دینی، ظرفیتهای نهفتۀ فراوانی برای نقشآفرینی در حیات فرهنگی جامعۀ اسلامی دارد. مساجد مانند هر پدیدۀ دیگر، تنها در صورت سیاستگذاری و مدیریت صحیح میتوانند نقش خود را به بهترین وجه در مناسبات مختلف جامعه ایفا کنند. یکی از ابعاد مهم سیاستگذاری و مدیریت مساجد، توجه به ابعاد کارکردی این نهاد مقدس است. در این مقاله، با بررسی منابع تاریخی و دینی، ده کارکرد برای مساجد در جامعۀ اسلامی شناسایی و احصاء شده و سیر تطورات این کارکردها در چهار دوره مورد بررسی قرار گرفته است: 1) دوران صدر اسلام: دورۀ شکوفایی و بالندگی مسجد؛ 2) دوران فتوحات و آغاز ارتباط مسلمانان با دیگر تمدنها: دورۀ آغاز افول و انحراف مسجد از جایگاه دینی خود؛ 3) دوران پس از فتوحات تا آغاز جنبشهای سیاسی دینی: دورۀ رکود مسجد و تقلیل کارکردی آن؛ 4) دوران جنبشهای سیاسی امت اسلامی: دوران بازگشت به کارکردهای غیرفردی. در نهایت، نحوۀ پرداختن به این کارکردها در دورۀ پس از پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون، مورد تحلیل و بازخوانی قرار گرفته است تا از این رهگذر بتوان به سیاستگذاری اعتلای جایگاه مسجد در جمهوری اسلامی ایران اندیشید.
Mosques, as the most original cultural institution originated from the religious thought, has many capacities to play roles in the cultural life of an Islamic society. Like any other phenomena, mosques can best play their roles in different social relations just in case there is a correct policy-making and management. One of the important dimensions of policy-making and management of mosques are the functional dimensions of this holy institution. By examining religious and historical sources, the paper has identified ten functions for mosques in an Islamic society, and development of these functions has been examined in the following four periods: (1) the period of early Islam: the flourishing of the mosques; (2) the period of victories and the beginning of Muslims relations with other cultures: the deviance of mosques from their religious positions; (3) the period of the political movements of the Islamic people: the return to non-individualistic functions; Finally, the way in which these functions have been addressed after the Islamic Revolution to the present has been analyzed and reconsidered in order for us to be able to think about the policy of the promotion of the place of mosques in the Islamic Republic of Iran.
ملخص الجهاز:
در این مقاله، با بررسی منابع تاریخی و دینی، ده کارکرد برای مساجد در جامعۀ اسلامی شناسایی و احصاء شده و سیر تطورات این کارکردها در چهار دوره مورد بررسی قرار گرفته است: 1) دوران صدر اسلام: دورۀ شکوفایی و بالندگی مسجد؛ 2) دوران فتوحات و آغاز ارتباط مسلمانان با دیگر تمدنها: دورۀ آغاز افول و انحراف مسجد از جایگاه دینی خود؛ 3) دوران پس از فتوحات تا آغاز جنبشهای سیاسی دینی: دورۀ رکود مسجد و تقلیل کارکردی آن؛ 4) دوران جنبشهای سیاسی امت اسلامی: دوران بازگشت به کارکردهای غیرفردی.
برای نمونه، مارسل بوازار- اسلامشناس سویسی- دربارۀ نقش نیرومند مسجد در فرهنگ، اقتصاد، سیاست و وحدت مسلمانان مینویسد: مسجد عامل نیرومندی در همبستگی و اتحاد مسلمانان جهان است و اهمیت اجتماعی و فرهنگی آن را از این بابت نمیتوان نادیده گرفت، بهویژه در روزگار معاصر که مسلمانان شور و حرارت صدر اسلام را دگربار از خود نشان میدهند، مساجد بهصورت مراکز تربیت روحانی و پایگاه جنبش امت مسلمانان در برابر ستمگران و سلطهجویان درآمده است و بهتدریج، مساجد، موقعیت سالهای نخستین ظهور اسلام را بهدست آوردهاند.
تأسیس کتابخانهها و تالار اجتماعات در درون مساجد، این حقیقت را آشکار میسازد که مساجد در اسلام، بدانگونه که بعضی پنداشتهاند، منحصرا برای ادای فریضۀ نماز نیست و یقینا یکی از مراکز سیاسی و مهم اسلام است (بوازار، 1361: 101-102) بسیاری از صاحبنظران، مصادیق کارکردی مسجد را بهصورت موضوعی دستهبندی نمودهاند.