خلاصة:
استفاده از عنصر ستون، زمینه لازم برای بزرگ شدن فضاهای معماری را فراهم کرد. بنا به اذعان یافتههای باستانشناختی، مناطق شمالغرب ایران بهدلیل وجود منابع چوب و سنگ فراوان در استفاده از این عنصر پیشگام بوده است. در معماری قدیم ایران، ستون علاوهبر نقش کاربردی، نقش تزئینی و زیباییشناسی نیز داشته، به همیندلیل بنا به شرایط مختلف اقتصادی و زمینههای فرهنگی، در دورههای مختلف ستونها در سبک و سیاقهای گوناگون با مصالح آجر، سنگ یا چوب در بناها استفاده شدهاند. باتوجه به بناهای شناختهشده از دورههای آغازتاریخی و تاریخی در شمالغرب، به اهمیت ستون در گذشته منطقه پی میبریم، همچنین در دوره اسلامی نیز این عنصر، نقش کلیدی در بناهای این منطقه دارد. در دوران ایلخانی و صفوی بنا به دلایل اقلیمی و فرهنگی، ستون بهصورت سنگی و چوبی با تزئینات فراوان همراه با سرستونها و پایهستونها در برخی مساجد آذربایجان مورد استفاده قرار میگرفته است. بهنظر میرسد مساجد اسنق و جمالآباد در هریس و مهربان، نقطه شروع معماری ستوندار با ستونهای با تزئینات پرکار بوده که در ادامه در کاخهای ستوندار صفوی به اوج زیبایی میرسند. مقاله حاضر از یکطرف درکنار بررسی روند تحول ستون در منطقه، به تشریح تاثیر اقلیم در استفاده از معماری ستوندار در منطقه پرداخته و ازطرف دیگر بهدنبال منشاءیابی سنت معماری ستونهای با تزئینات پرکار استفادهشده در مساجد و کاخهای دوره صفوی مثل عالیقاپوی اصفهان، مساجد بناب و مراغه است. روش جمعآوری اطلاعات شامل بازدیدهای میدانی، ثبت و مستندنگاری دادهها بوده که درنهایت با روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از مطالعات کتابخانهای به تحلیل موضوع پرداخته است.
ملخص الجهاز:
در دوران ایلخانی و صفوی بنا به دلایل اقلیمی و فرهنگی، ستون بهصورت سنگی و چوبی با تزئینات فراوان همراه با سرستونها و پایهستونها در برخی مساجد آذربایجان مورد استفاده قرار میگرفته است.
مقالۀ حاضر از یکطرف درکنار بررسی روند تحول ستون در منطقه، به تشریح تأثیر اقلیم در استفاده از معماری ستوندار در منطقه پرداخته و ازطرف دیگر بهدنبال منشاءیابی سنت معماری ستونهای با تزئینات پرکار استفادهشده در مساجد و کاخهای دورۀ صفوی مثل عالیقاپوی اصفهان، مساجد بناب و مراغه است.
باربارا فینستر مساجد شوش، اصطخر، سیراف و دامغان را از مساجد ستوندار سادۀ اوایل دورۀ اسلامی برمیشمرد، نقشۀ این مساجد را مشابه یکدیگر دانسته و از ویژگیهای بارز آن به وجود ستونهای مربع با تزئینات اندک اشاره میکند و مینویسد که ستونها و سرستونهای مسجد اصطخر از معماری هخامنشی و ساسانی برداشت شده است (فینستر، 1381: 184).
با ورود به دوران ایلخانی و انتقال مرکزیت قدرت به آذربایجان، بهدلیل در دسترس قرارگرفتن منابع چوبی، شیوۀ قدیمی معماری ستوندار با سقف چوبی مسطح همراه با ستونهای تمام سنگی و چوبی بار دیگر پا به عرصه گذاشت و در ساخت مساجد محلی مانند اسنق و جمالآباد مهربان، مسجد شیخبابا و ملارستم مراغه عرضه گردید و پس از آن الگوی معماری مساجد دورۀ صفوی آذربایجان و کاخهای ستوندار این دوره گردید.
در دورۀ صفوی درکنار معماری ستوندار چوبی با پوشش مسطح از پوشش طاق و گنبد با ستون سنگی کوتاه نیز استفاده شده است.