خلاصة:
ابوحامد محمّد غزالی یکی از شخصیّت های بزرگ قرن پنجم هجری قمری پس از این که
به اوج شهرت و مقامات دنیوی رسیده بود » به جهت این که این عوامل نتوانستند خلا درونی وی
را پر کنند به تصوّف روی آورد و از این راه به آن یقینی که در تمام عمرش جویای آن بود رسید .
یکی دیگر از شخصیّت های بزرگ عرفان و تصوّف, مولانا جلال محمّد رومی است که
در قرن هفتم هجری قمری ظهور کرد.
شاید بتوان میان طریقت این دو شخصیّت بزرگ شباهت هایی جزئی یافت اما از بسیاری
جهات تفاوت‌های آشکار دارند . اصلی ترین تفاوت» این است که غزآالی سخت به شریعت پاییند
است و تصوّف وی تنها در مسیر شریعت و از روی قرآن و حدیث بوده و با زهدگرایی همراه
است. وی از نخستین کسانی است که اندیشة‌آمیختگی دین و عرفان را بنیان نهاده اند . مولانا نیز
هر چند در ابتدای کار همین مسیر را می پیمود اما بعدها بر اثر تحولی عمیق به عارفی عاشق مبدل
گشت ؛ عاشقی که جز محبوب چیزی نمی بیند و نمی داند . غزالی صوفی و مولوی عارف است؛
بنابراین جنس تصوّف ایشان با هم متفاوت است و مولوی عشقی گرا و غزالی محبّت گراست.
نکته قابل تامّل دیگر این که مولوی با راهنمایی و ارشاد پیر قدم در راه عرفان نهاده اما
تصواف غزآلی چیزی است که از کتاب ها و اقوال و روایات آموخته است. بدیهی است که چنین
سلوکی بسیار خطرناک است و چه بسا سالک را گمراه کند . به همین جهت عده ای غزالی را
صوفی نمی دانند » یا حداقل در این مورد شک دارند.
ملخص الجهاز:
آن ها معتقدند که عشق مخلوق به خالق به هیچ وجه میسر نمی شود و آن چه در قرآن تحت عنوان حب و دوستی آمده تنها به معنای اطاعت از فرامین الهی است اما غزالی این عقیده را رد کرده ، محبت را تنها راه رسیدن به خدا و کمال و سعادت می داند، همان گونه که مولانا عشق را تنها راه رسیدن به خدا دانسته است.
» (غنی،1330: 7-6) اما نباید این مساله را نیز از نظر دور داشت که غزالی آن جا که پای مسائل علمی در میان باشد، معتقد به اصل آزادی عقل است و آن را برای درک حقیقت اشیا معتبر می داند؛ نه این که به طور قطع آن را طرد و رد کند.
ک: همایی،1387: 367) دکتر زرین کوب نیز معتقد است که این افراد هرچند ظاهرا عقل را ناتوان می دانند اما اعتبار آن را هرگز نفی نمی کنند و تنها آن را در اموری که به عالم امر مربوط می شود عاجز می دانند .
» (زرین کوب،1367: 15) « هرچند غزالی خود را از جمله کسانی می داند که جویای حقیقت‌اند و در این راه از عقل و برهان مدد می گیرند ، اما باید دانست که مقصود وی از برهان و عقل چیست؟ برهان وی عبارت است از نواهی و اوامری که در قرآن و حدیث صریحا به آن اشاره شده، و نیز آن چه مورد تایید علمای اهل سنت باشد.
(
, 
, 
)
