خلاصة:
بدون شکّ فردوسی در سرودن شاهنامه که سند ملّی تاریخ، فرهنگ و ادب ایران زمین و ماندگارترین اثر حماسی ایرانیان محسوب میشود، از منابع معتبر تاریخی به عنوان منابع اصلی سود جسته است. یکی از منابع اصیلی که در تدوین شاهنامه مدّ نظر وی بوده، کتاب ارزشمند اخبار الطّوال نوشتة ابو حنیفه احمدبن داوود بن ونند دینوری (متوّفی 281 یا 282 ق) است و به احتمال قریب به یقین فردوسی در سرودن شاهنامه علاوه بر اخبار الطّوال، تاریخ طبری را نیز پیش چشم داشته است. لازم به ذکر است که محقّقان معمولا در خصوص استفاده فردوسی از این دو اثر سخن گفتهاند، و لیکن در خصوص اینکه تا چه حدّ فردوسی نظرات این دو کتاب را در شاهنامه وارد کرده است، سخنی نگفتهاند و تحقیقی در این خصوص چنان که باید و شاید دیده نشده است. با این مقدّمه در این مقاله برآنیم تا شخصیّت و ماهیّت وجودی ضحّاک را در دو اثر اخبارالطّوال و شاهنامه مقایسه نموده، از متن تاریخ طبری جهت داوری بین این دو اثر سود جوییم. ما به این نتیجه رسیدهایم که در غالب موارد – که موضوع شخصیّت ضحّاک و زندگی وی یکی از آنهاست و در این مقاله بصورت کامل به آن پرداخته ایم – نظر فردوسی در شاهنامه به متن تاریخ طبری نزدیک است تا اخبار الطّوال .
ملخص الجهاز:
{مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} اما داستان ماردوش شدن ضحاک را فردوسی مشروح تر بیان کرده است: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} بعد شیطان ماردوش را وسوسه می کند که پدرش مرداس را بکشد و خود بر تخت بنشیند – البته این پیش ازپادشاهی و به قدرت رسیدن ضحاک بود و در زمان حکومت جمشید-.
یکی اینکه تعداد قربانیان در اخبار الطوال روزانه چهار تن و در شاهنامه دو نفر است که نیمی از آنها نجات پیدا می کنند و دیگری در تلفظ بیوراسب که دینوری بیوراسف و فردوسی بیوراسب گفته و وجه تسمیه آن را چنین دانسته: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} همان گونه که مشاهده میشود فردوسی بیور را در زبان پهلوی ده هزار دانسته و استدلال کرده است که چون ضحاک ده هزار اسب داشته، بیوراسبش خواندهاند.
(مهدوی دامغانی، 1381؛28) حال نظر فردوسی را میخوانیم: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} البته پدیدآورندة شاهنامه داستان حیلة ابلیس و تحریک کردن ضحاک و کشته شدن پدر به دست ماردوش را هم بیان کرده است اما دینوری در این باره چیزی نیاورده.
(مهدوی دامغانی،1381؛30) این حکایت بصورت کلی یعنی دستگیر شدن ضحاک به دست فریدون و زندانی شدنش در غاری در کوه دماوند در شاهنامه نیز آمده است اما در جزئیات تفاوتهایی در نقل دینوری و روایت فردوسی وجود دارد که به شرح آنها میپردازیم.
فرانک پاسخ میدهد: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} اینجا نیز اختلاف اندکی در روایت دینوری و حکایت فردوسی پیش میآید و آن این است که دینوری عقیده دارد که فریدون با پدرش کنعان در کوه دماوند مخفی شده بود.