خلاصة:
نمونه‌های ممتاز منشآت زبان فارسی را باید در آثار بازمانده از قرن ششم تا هفتم ه.ق جست‌وجو کرد؛ زیرا در این دوره دبیران درباری برای ابراز هنر و دانش خود به کیفیّت انشای مکتوب افزودند؛ این نوع نثر با پیمودن مراحل تکوین، به‌ویژه در حیطه زبانی و ادبی چنان اعتلا یافت که یکی از فنّی‌ترین اقسام نثر به شمار آمد و منشآت این دوره نمونه‌ای برای دست‌یابی به فنون ترسّل و کسب مهارت در نویسندگی شد؛ حتّی کتبی در آداب و اصول دبیری و انشا فراهم گردید. از جمله «مصباح‌الرّسایل و مفتاح‌الفضایل» که نویسنده آن «موفّق بن محمّد مجدی» آن را به‌شیوه منشیان معاصر خود به تحریر درآورده است؛ بنا براین سبک‌شناسی این اثر در ارزیابی کیفیّت نثر مکاتیب و منشآت زبان فارسی بی‌تاثیر نیست. این گفتار به بررسی شیوه نگارش این اثر می‌پردازد.
ملخص الجهاز:
ویژگی‌های زبانی اثر منشآت زبان فارسی مشحون از الفاظ تازی است و مصباح‌الرسایل نیز اثری با لغات عربی بسیار است؛ اما واژه‌های کهن فارسی نیز دارد.
(نسخه، 90) ویژگی‌های ادبی اثر: مصباح‌الرسایل مانند منشآت معاصرش نثری فنی و متکلف دارد و سرشار از آرایه‌های ادبی چون ترصیع، موازنه، تجنیس، تضمین‌المزدوج، تناسب، تضاد، اغراق، تشبیه، استعاره، کنایه، تلمیح، اقتباس و تضمین ابیات و امثال عربی و فارسی است.
این ابیات با سه روش به کار رفته است؛ چنین: الف- تعدادی از آن‌ها سرودۀ مؤلف و فارسی است؛ زیرا او مانند بسیاری از منشیان معاصر خود شعر هم می‌سرود.
مانند: از عهدۀ عهد اگر برون آید مرد وز هرچه گمان بری فزون آید مرد یا: ایمـان به در مـرگ مرا یاد مبـاد گر عهـد تو تا مرگ فرامـوش کنم (نسخه، آمیخته به انشای عهدنامه، 48-50) ب- تعدادی نیز سرودۀ شعرای تازی و فارسی معاصر یا پیش از اوست، که گاه اشعار فارسی با ذکر نام سراینده‌اش به کار رفته است.
(نسخه، 120) ویژگی‌های فکری اثر: مصباح‌الرسایل و مفتاح‌الفضایل دارای نثر مکاتیب با همۀ ویژگی‌های فکری و معنایی منشآت قرن ششم تا هفتم است.
با این تفاوت که نامه‌های موجود در آن فرضی است و در آن‌ها نشانه‌ای از حوادث تاریخی نیست، بلکه غرض از انشای آن‌ها ارائۀ یک نمونۀ درست با مضمونی کاربردی برای دبیران درباری زمان خویش است، بنا بر این مهم‌‌ترین اندیشۀ حاکم بر این اثر را می‌توان با توجه به مضامین آن چنین بیان کرد: 1- محتوای اثر مشتمل بر نوع نامه‌نگاری میان مناصب و مراتب درباری، علما، مشاهیر و دیگر طبقات اجتماعی در عصر تألیف آن است.
(
, 
, 
)
