خلاصة:
در ادب فارسی از نظامی گنجوی با عنوان شاعری داستان¬پرداز که در حوزه غنایی سرآمد است، یاد میشود. این در حالی است که شاعر، در ارتباط با مفاهیم تعلیمی انسان¬ساز، به طور مستقیم یا غیرمستقیم بارها در خمسه و دیوان سخن به میان آورده است. بخشی از این آموزه¬ها ارتباط مستقیمی با ترقّی جنبه¬های این¬جهانی و معنوی یک جامعه دارد؛ در نتیجه کاربست آن می¬تواند مردم را از طرفی با مسائلی که برهم¬زننده نظم اجتماعی و عامل فروپاشی تمدّن انسانی هستند، آشنا کند و از طرف دیگر، عناصر تداوم حیات اجتماعی را به آنها معرّفی نماید. از این¬رو، نظامی در آیینه قصاید کوشیده است با مطرح کردن مشکلات اجتماعی و معرّفی راه¬حلّ¬های کاربردی، گام مهمّی در جهت اعتلای سطح معنوی جامعه بردارد. به این دلیل، در مقاله پیش¬رو، ابعاد اجتماعی آموزه¬های تعلیمی نظامی در آیینه قصاید بررسی و کاویده خواهد شد. روش پژوهش نیز، توصیفی – تحلیلی است. به نظر می¬رسد که نظامی بیش از همه به موضوعاتی چون «دنیاگریزی»، «عدالت¬پروری»، «توکّل به خداوند»، «نکوهش شیخان ریایی» و «دین¬مداری و شریعت¬محوری» توجّه دارد.
ملخص الجهاز:
(مکدونالد، 1371: 436) نظامی به خوبی پیوند میان شعر تعلیمی و تبیین دغدغههای اجتماعی را درک کرده بود؛ زیرا یک جامعه با خودسازی تکتک افراد آن بالنده و شکوفا میشود و رسیدن اعضای آن جامعه به معرفت و شناخت درست در سایۀ توجّه به تعالیم اخلاقی میسّر خواهد شد.
در این زمینه، شاعر قصیدههای خود را سرشار از مضامین حکمی و به مثابة جواهر و مروارید میداند و معتقد است هرکه به گفتههای پرمغز او توجّه نشان دهد، از مطالعه و تدقیق در متون تعلیمی دیگر بینیاز خواهد شد؛ زیرا کسی که از شعرهای چون آب کوثر (اصل) او بهرهمند شود، دیگر دربارۀ ارزش و اعتبار سرودههای دیگران که چون آب زمزم (فرع) است، سخنی به میان نخواهد آورد.
به این اعتبار، پیر گنجه به مخاطبان خود سفارش میکند تا میتوانند خدمت کردن به خلق را بیاموزند؛ زیرا انسان خادم به مقام و مرتبتی والا دست مییابد و همۀ افراد جامعه یار او میشوند و به این ترتیب، غلبۀ بر دشواریها آسانتر خواهد شد.
چون همه يار كشي با تو كه ياور گردد؟ (همان: 224-223) نظامی برای خدمت به مردم ارزش و روایی بسیاری قائل است، به طوری که این مقوله را از زیارت خانۀ کعبه برتر و فراتر میداند و به مخاطبان خود میگوید به جای دلبستن به طواف ظاهری خانۀ خدا در اندیشۀ خدمت حقیقی که شاعر از آن با عنوان «خدمت از دور» یاد میکند، باشند.