خلاصة:
بنای تاریخی کنگاور از بحثبرانگیزترین بناهای دوران تاریخی ایران است. این اثر از معدود آثار مشهور دوره تاریخی است که تمامی کاوشهای باستانشناختی آن بهسرپرستی کارشناسان ایرانی صورت گرفته است. هدف این نوشته، بررسی و تحلیل مدارک بهدستآمده از کاوشهای باستانشناسی و نقد تفاسیر مربوط به کاربری بناست. نویسنده با ارزیابی مدارک موجود، نتیجه میگیرد که بنای تاریخی کنگاور، یک معبد ناتمام از دوره خسرو دوم بوده که بهصورت مصطبه مطبّق ساخته شده و قابلقیاس با معبد دادیوانک در ارمنستان است. خسروپرویز تحتتاثیر عقاید مزدیسنان باستانی و با اندکی تاثرات از رسوم مسیحیان ارمنی این بنا را ساخته است.
مناسکی را که در این بنا اجرا میشده، میتوان اینگونه بازسازی نمود: شاه و نیایشگران پس از صعود از پلکان جنوبی به فراز صفّه نخست میرسند. این صفّه پیرامونی، جایی است که ستونهایی بدونپوشش، همانند حصاری از درختان مقدس، حریم و مرز نیایشگاه را نشان میدهند. در این صفّه است که عدهای میبایست بایستند و یا در انتظار باشند. سپس عدهای به صفّه میانیکه احتمالا نمازخانه بوده میروند. نیایشگران از هردو صفّه مذکور، شاهد اجرای مناسک نیایش آتش در صفه سوم که درحقیقت محراب نیایشگاه بوده، میشوند.
ملخص الجهاز:
پیدایش کتیبههای ساسانی بههمراه کشف قطعهسنگی با قسمتی از یک قوس سبب شده که الکساندر وریکا (کارشناس مرمت گروه دوم باستانشناسی) در مقالهای گزارش دهد: «اندازهها و نوع کار روی سنگ قوسدار، نشان میدهد که بین ستونها، قوسهایی وجود داشته که مرکز آنها کمی بالاتر از پاتاق گرفته شده (لذا شکل قوس[بین ستونها] نعلاسبی بوده است) و از نظر شکل و تزیین، بسیار شبیه قوس تاقگرا بوده؛ بنابراین میبایست متعلق به همان دوره باشد، و قسمتهایی از دیوار بین قوسها مطابق آنچه سطح مقاوم فوقانی سنگ نشان میدهد، باید با آجر ساخته شده باشد» (وریکا، 1357: 19-20).
بهطور اختصار، دومین هیأت کاوشگر به این نتیجه میرسد که اثر تاریخی کنگاور، کاخی بوده که در اواخر دورۀ ساسانی (خسرو دوم) ساخته شده و پس از اسلام نزد مورخان اسلامی به قصراللصوص مشهور شده و دیوار پیرامونی بنای آنرا ستونهایی دارای قوسهایی سرتاسری و کنگرههایی روی آنها، میپوشانیده است.
توصیفات این نویسندگان و انطباق آن با بنای کنگاور موجب شد که گروه دوم باستانشناسان (الکساندر وریکا و مسعود آذرنوش)، (وریکا، 1357: 21-18) و (آذرنوش، 1377: 47-18) با توجه به کتیبههای پهلویکه متعلق به اواخر دورۀ ساسانی در دیوار پیرامونی شرقی اثر یافت شد و همچنین توصیفات مورخان اسلامی، به این نتیجه برسند که ممکن است معبد آرتمیس در جای دیگری از منطقه بوده و آنچه امروزه نمایان است، کاخ خسرودوم باشد.
گروه دوم باستانشناسی (وریکا و آذرنوش) عقیده داشتند که بنای کنگاور، کاخ خسرودوم بوده و در متون دورۀ اسلامی از آن بهنام قصراللصوص یاد شده است (وریکا، 1357: 21-18؛ آذرنوش، 1377: 47-46).