خلاصة:
نقاشی های «مرد سوار بر اسب و فیل ترکیبی» صفوی دسته ای از آثار نقاشی ترکیبی جهان اند که محققان به ظهور و وفور تصویرگری آنها در سده 16ه/10م اذعان دارند. این آثار بر رغم جذابیت، در سال های بعد به دلایلی مبهم دچار رکود و تغییر مضامین شدند. تحقیق حاضر می کوشد با مبنا قرار دادن «نظریه بازتاب»، مبنی بر انعکاس جامعه و ایدئولوژی مسلط در آثار هنری و با استفاده از روش تحلیل محتوای تصاویر و تطبیق نتایج آن با تاریخ اجتماعی دوره صفویان، با پاسخ گویی به سوالاتی چون چیستی هویت و کنش پیکره های موجود در این آثار و نقششان در تکوین جامعه و چگونگی بازتاب جامعه در آنها به برخی از این دلایل اشاره نماید. گفتنی است داده های تصویری در این تحقیق به شیوه اشباع نظری و داده های تاریخی به روش اسنادی جمع آوری شده اند. تعیین گروه ها و طبقات حاضر و غایب در بدنه اجتماع تصویرشده در این آثار، استخراج مقوله های اصلی از کدگذاری تصاویر شامل «حاکمیت یک پارچه و متمرکز» و «شاه هم چون رمه بان رعایا»، تطبیق مقوله های یادشده با کارکردها و کاستی های ایدئولوژی طبقه حاکم صفوی، نگاه انتقادی به مضامین و سرانجام ارائه دلایلی برای رکود تصویرگری آنها در اواخر دوره صفویه چون کم شدن توان ایدئولوژی پویای اولیه و از رونق افتادن تشبیهاتی مانند «شاه هم چون رمه بان» از مهم ترین دستاوردهای این تحقیق به شمار می رود.
ملخص الجهاز:
بدین پرسشهای اساسی پاسخ میگوید: نقاشیهای «مرد سوار بر اسب و فیل ترکیبی» چگونه بازتابنده ایدئولوژی و تاریخ اجتماعی صفویان است؟ قابلیتها و کاستیهای این آثار بهعنوان تجسم و بازتابی از ایدئولوژی طبقه حاکم بر جامعه صفوی چیست؟ ارتباط این بازتاب با تغییر مضامین و رکود تصویرگری آثار ترکیبی در دورههای بعد چیست؟ پیشینه پژوهش نقاشیهای ترکیبی بهویژه تصاویر فیل ترکیبی بیش از دو حوزه دیگر (ایران و ایتالیا) در هند یافتمیشوند و تصویرگری آنها تا به امروز نیز رواجدارد.
پژوهش حاضر، بهویژه با تمرکز بر هر دو گروه پیکرههای کوچکتر و بزرگتر، هم بهلحاظ رویکرد جامعهشناسانه و هم بهلحاظ مسأله شامل چیستی هویت تمامی پیکرهها و کنشهای آنان و نقششان در تکوین اجتماع، چگونگی بازتاب طبقات و گروههای اجتماعی هرم جامعه صفوی و ایدئولوژی مسلط در تصویرگری و رکود و تغییر مضامین آثار مورد بررسی در اواخر حاکمیت صفویان- از سایر تحقیقات یادشده تمایز دارد و به یافتههایی جدید و البته مرتبط با تحقیقات پیشین درباره این آثار دستیافته است.
ب-2) حاکم همچون رمهبان یا شبان رعایا گرچه نگارههای «مرد سوار بر حیوان ترکیبی» حاکمیت متمرکز و واحد شاه سوار بر اجتماع متنوعی از پیکرههای انسانی کوچکتر در مرکب شامل جنسیتها، سنین، رنگ پوست و نژادهای گوناگون را بهتصویر میکشند که با اضافه شدن تنوع حیوانات و سایر موجودات چون دیوها یا جنیان خود نشانی از گستره قلمرو پادشاه و فرد سوار است، لیکن چنانکه در تحلیل محتوای تصاویر مورد بررسی مشخص شد، این تنوع همواره نمایانگر طبقات ساده، پایین و عادی جامعه است؛ برای مثال، علیرغم حمل سلاح توسط فرد سوار، هیچیک از پیکرههای کوچکتر سلاحی بههمراه ندارد تا نمایندگی طبقه سپاهیانی را که شاه بر آنها مسلط است برعهده گیرد.