خلاصة:
مولف کتاب الاختصاص شناختهشده نیست؛ برخی او را احمد بن حسین مومن و برخی شیخ مفید میدانند. کنار این نظریهها، نظریه دیگری هم هست و آن اینکه الاختصاص تلخیصشده کتاب العیون و المحاسن شیخ مفید است. بر پایه این تحقیق، این کتاب از تالیفهای احمد بن حسین المومن، شیخ مفید و یا تلخیصی از کتاب العیون و المحاسن وی نیست. گرچه بعضی از مشایخ شیخ مفید در سند روایات این کتاب ذکر شده، الاختصاص کشکولی را ماند که احادیث مختلف و متفاوت و گاه متناقض با رای و نظر شیخ مفید را از کتابهای الاختصاص ابو علی احمد بن حسین بن احمد بن عمران، فضائل امیرالمومنین ابن داب، صفه الجنه والنار و قبض روح المومن و الکافر سعید بن جناح و محنه امیرالمومنین به دست گردآورندهای غیرمتخصص در امر حدیث جمع شده است.
ملخص الجهاز:
گرچه بعضی از مشایخِ شیخ مفید در سند روایات این کتاب ذکر شده، الاختصاص کشکولی را ماند که احادیث مختلف و متفاوت و گاه متناقض با رأی و نظر شیخ مفید را از کتابهای الاختصاص ابو علی احمد بن حسين بن احمد بن عمران، فضائل امیرالمؤمنین ابن دأب، صفة الجنة والنار و قبض روح المؤمن و الكافر سعید بن جناح و محنة اميرالمؤمنين به دست گردآورندهای غیرمتخصص در امر حدیث جمع شده است.
در زنجیرۀ اسناد کتاب الاختصاص، مشایخ کلینی و همعصرانش نظیر سهل بن زیاد آدمی، محمد بن جعفر بن ابیشاکر، ابوجعفر احمد بن محمد بن عیسی یافت میشود؛ سه راوی مذکور نیز با توجه به اینکه از جمله کسانی هستند که کلینی با ذکر «عدة من اصحابنا» از آنها روایت کرده است و در طبقۀ صفار و همعصرانش قرار دارند، نمیتوانند مستقیماً از مشایخ شیخ مفید باشند؛ این در حالی است که در کتاب اختصاص با ذکر «حدثنی و حدثنا» از آنان روایت شده است.
(همان، ص135، 136، 143 و 144) کتاب الاختصاص با روایاتی که هیچ نظم منطقی در بین آنها قابل تصور نیست، آغاز شده و در صفحۀ 33 کتاب، پرسش و پاسخهای بین یک یهودی با پیامبر اسلام( از زبان امیرمؤمنان علی علیه السلام ادامه مییابد و در صفحۀ 42، پرسشها و مسائل عبدالله بن سلام شروع میشود که هر دوی اینها با عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم» شروع شده است، پس از آن بدون فاصله، احادیثی در شأن محمد بن مسلم و سپس احادیث پراکندۀ دیگری نقل شده است؛ افزون بر اینکه در صفحۀ 201 نیز دوباره روایاتی دربارۀ محمد بن مسلم نقل شده با این عبارت: «ما روی فی محمد بن مسلم.
جعفر بن حسین مؤمن قمی نیز یکی از مشایخ شیخ صدوق و احمد بن حسین بن عمران صاحب کتاب الاختصاص است که در جایجای کتاب، منسوب به شیخ مفید با لفظ «حدّثنی» و «حدّثنا» ذکر شده است.