خلاصة:
ﻣﺆﻟﻔﺎن آﺛﺎر ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺷﯿﻌﻪ در آﺛﺎر ﺧﻮد، رواﯾﺎت را ﺑﺎ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺳﻤﺎع و ﺗﺤـﺪﯾﺚ و ﯾـﺎ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﻣﻌﻨﻌﻦ ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮده و اﺷﺎره ای ﺑﻪ ﻧﻘﺶ ﻣﮑﺘﻮﺑﺎت ﻗﺒﻠﯽ ﻧﺪارﻧﺪ. اﺑﻬﺎم در اﯾﻦ ارﺗﺒﺎط ﻣـﯽ ﺗﻮاﻧـﺪ در ارزﯾـﺎﺑﯽ رواﯾﺎت ﺑﺮای ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎی ﻏﯿﺮﻓﻘﻬﯽ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﻫﺎی ﻣﺴﺘﺸﺮﻗﺎن ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺮدﯾﺪ در دﻗـﺖ و اﻋﺘﺒـﺎر رواﯾﺎت اﯾﻦ آﺛﺎر ﮔﺮدد. درﺑﺎره راﺑﻄﮥ ﻣﮑﺘﻮﺑﺎت ﻣﻮﺟﻮد و ﮐﺘﺎب ﻫﺎی ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه در ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮی، دو ﻧﻈﺮ ﻗﺎﺑـﻞ ﻃـﺮح اﺳﺖ: دﯾﺪﮔﺎه اول آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻇﺎﻫﺮ اﺳﻨﺎد ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﻣﮑﺘﻮﺑـﺎت در ﻧﻘـﻞ رواﯾـﺎت ﻧﻘﺸـﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﺷﯿﻮه ﻧﻘﻞ ﺻﺮﻓﺎ ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ ﻗﺮاﺋﺖ و ﺳﻤﺎع ﺑﻮده اﺳﺖ. ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕـﺎه ﮐﺘﺎﺑـﺖ در ﻧـﺰد اﻫـﻞ ﺑﯿﺖ علیهم السّلام و ﺣﺠﻢ ﻣﮑﺘﻮﺑﺎت ﺷﯿﻌﯿﺎن در ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮی و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﻃﻼع راوﯾﺎن از آﺳﯿﺐ ﻫـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﻔﺎﻫﯽ در ﭘﯽ دارد، اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ دﯾﺪﮔﺎه دوم اﺑﺘﻨﺎی آﺛﺎر ﻣﻮﺟـﻮد ﺑـﺮ ﻣﮑﺘﻮﺑـﺎت ﭘﯿﺸﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﯿﻮه راﯾﺞ ﻧﻘﻞ ﺣﺪﯾﺚ در آن دوره در ﻗﺎﻟﺐ اﺳﻨﺎد ﻣﻌﻨﻌﻦ ﺑﯿﺎن ﺷـﺪه اﺳـﺖ اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﺿﻤﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ اﺑﻬﺎﻣﺎت ﻣﻄﺮح ﺷﺪه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﺪﮔﺎه ﻧﺨﺴﺖ، ﺑﺎ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳـﯽ و ﺗﻌﺪاد دﯾﮕﺮی از ﻋﻠﻤﺎی ﻣﺘﻘﺪم و ﻣﺘﺄﺧﺮ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺴﺘﺸﺮﻗﺎن ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽ ﺷﻮد.
ملخص الجهاز:
با توجه به جایگاه کتابت در نزد اهل بیت علیهمالسلام و حجم مکتوبات شیعیان در سه قرن اول هجری و همچنین اطلاع راویان از آسیبهایی که نقل شفاهی در پی دارد، این دیدگاه قابل قبول نمینماید؛ دیدگاه دوم ابتنای آثار موجود بر مکتوبات پیشین است که با توجه به شیوۀ رایج نقل حدیث در آن دوره در قالب اسناد معنعن بیان شده است.
هرچند پس از رحلت پیامبر اکرم( خلفای اول و دوم در اقدامی مشابه و ذکر دلایل مختلف اقدام به منع تدوین حدیث کرده و این امر موجب شد تا اهل سنت تا یک قرن مکتوب حدیثی برجستهای در کارنامۀ خود نداشته باشند، ولی شیعیان با اشاره اهل بیت علیهمالسلام از همان زمان اقدام به تدوین آثار متعدد حدیثی نمودند که از آن جمله میتوان به آثار زیر از اصحاب امیرالمؤمنین علیه السلام اشاره کرد: کتاب السنن والاحکام والقضایا ابورافع(امین، بیتا، ج1، ص123)، کتاب حدیث جاثلیق الرومی(طوسی، 1420ق، ص80)، سلمان فارسی؛ کتاب الخطبة، ابوذر غفاری (همان، ص45)، کتاب عبیدالله بن عباس(خطیب بغدادی، 1974م، ص19)؛ صحیفة جابر بن عبدالله انصاری(حسینی جلالی، 1388ش، ص236)، کتاب قضایا امیرالمؤمنین علیه السلام، عبیدالله بن ابی رافع(طوسی، 1420ق، ص107)، کتابا فی فنون من الفقه علی بن ابی رافع(نجاشی، 1407ق، ص6) و...
(نجاشی، 1407ق، ص82، ش198) او تنها از ابن ابی عمیر، کتابهای یکصد تن از اصحاب امام صادق علیه السلام را روایت کرده است(طوسی، 1420ق، ص142، ش607) لذا در مجامع حدیثی نیز روایات وی به شکل گستردهای نقل شده و دیده میشود که تنها در کتاب کافی 4828 روایت و در تهذیب 3362 روایت از احمد بن محمد بن عیسی روایت شده است.