خلاصة:
از گونه های رایج معماری متاخر تاریخی ایران، بناهای مختلف اربابی هستند که نمونه هایی از آن ها در دوره قاجار ساخته شده و موردتوجه حاکمان شهرها و روستاهای محلی این دوره قرار گرفته بوده است. روستای ورکانه در دهستان الوند شرقی، از توابع بخش مرکزی شهر همدان به فاصله 15 کیلومتری جنوب شرقی و در دره ارزانفود-ورکانه در منطقه ای کوهستانی قرار دارد. اداره این روستا در دوره قاجار و پهلوی توسط «نقی خان و مهری خانم قراگوزلو» بوده است. از حضور خاندان قراگوزلوها در روستای ورکانه دو بنای تاریخی «خانه اربابی» و «اصطبل پرورش اسب» با فاصله به ترتیب یک صد و پانصد متری، خارج از بافت روستا به جا مانده است که در زمره بناهای حکومتی، به عنوان الگوهای منتخب دو گونه متفاوت معماری درباری محلی و قابل قیاس با مجموعه بناهای اربابی «قراول خانه» آق اولر در تالش است که مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار خواهند گرفت. هدف اصلی این نوشتار، شناخت الگوها و دگرگونی های ایجادشده در معماری سنتی روستایی، برمبنای اندیشه ها و روش های تغییرشکل یافته در دو نوع بنای مختلف اربابی دوره قاجار و پس از آن است. بر این اساس، جستار پیش رو با روش توصیفی - تحلیلی میدانی به معرفی، تجزیه و تحلیل سبک شناسانه و طبقه بندی عناصر معماری روستایی و تحولات اجتماعی تاثیرگذار در فرآیند شکل گیری معماری اربابی دوره قاجار در روستای ورکانه می پردازد. پرسش های این جستار: نخست، چه عواملی موجب قرارگیری این بناها در خارج از بافت روستا بوده است؟ دوم، این بناهای مورد مطالعه، چه نسبت از معماری منطقه تاثیرپذیرفته و تاثیرگذار بوده است؟ برآیند پژوهش نشان می دهد که براساس ویژگی های معماری، این دو بنا منفک از بافت روستای ورکانه و با تاثیرپذیری از معماری درباری و اروپایی مرسوم در دوره قاجار با مصالح بوم آورد ساخته شده اند که خانه اربابی با نقشه نیم چلیپایی و شیوه برونگرا و اصطبل اسب با نقشه مستطیل شکل متقارن ساخته شده است.
ملخص الجهاز:
از حضور خاندان قراگوزلوها در روستای ورکانه دو بنای تاریخی «خانۀ اربابی» و «اصطبل پرورش اسب» با فاصلۀ بهترتیب یکصد و پانصد متری، خارج از بافت روستا بهجا مانده است در زمرۀ بناهای حکومتی، بهعنوان الگوهای منتخب دو گونۀ متفاوت معماری درباری محلی و قابلقیاس با مجموعۀ بناهای اربابی «قراولخانه» آقاولر در تالش است که مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار خواهند گرفت.
پرسشهای این جستار: نخست، چهعواملی موجب قرارگیری این بناها در خارج از بافت روستا بوده است؟ دوم، این بناهای مورد مطالعه، چه نسبت از معماری منطقه تأثیرپذیرفته و تأثیرگذار بوده است؟ برآیند پژوهش نشان میدهد که براساس ویژگیهای معماری، این دو بنا منفک از بافت روستای ورکانه و با تأثیرپذیری از معماری درباری و اروپایی مرسوم در دورۀ قاجار با مصالح بومآورد ساخته شدهاند که خانۀ اربابی با نقشۀ نیمچلیپایی و شیوۀ برونگرا و اصطبل اسب با نقشۀ مستطیلشکل متقارن ساخته شده است .
روش پژوهش بر این اساس، جستار پیش رو با روش توصیفی-تحلیلی میدانی به معرفی، تجزیهوتحلیل سبکشناسانه و طبقهبندی عناصر معماری روستایی و تحولات اجتماعی تأثیرگذار در فرآیند شکلگیری معماری اربابی دورۀ قاجار میپردازد و درجهت شناخت کالبد اصلی بناهای اربابی خاندان قراگوزلوی ورکانه، همراه با ثبت و مستندنگاری کامل مشاهدات میدانی و بررسی باستانشناسی که با نقشهبرداری از عوارض و یافتههای معماری موجود، همراه بوده، به واکاوی بناها با رهنمودهای آثاری مانند آشنایی با معماری مسکونی ایران (معماریان، 1371) پرداخته و همچنین در ادامۀ مسیر از کتب و گزارشهای مرتبط نیز استفاده کرده است.