خلاصة:
تضاد و تعارض میان سران و سرداران قزلباش با صاحب منصبان ایرانی ، فقط جلوه های خاصی بود که پس از فتح ایران توسط اعراب تا انقلاب مشروطه به صورت های گوناگون بروز یافت . همین تضاد هنگام به قدرت رسیدن شاه اسماعیل نیز وجود داشت. وی در پی تحکیم فرمان روایی خویش آگاهانه و در رویکردی توطئه گرانه ، از این تضاد در راستای حفظ و استحکام قدرت خود بهره جست . تنش های قبیله ای قزلباشان در عصر شاه تهماسب ادامه یافت و در عصر محمد خدابنده با قتل ملکه ، رویکردی نو به خود گرفت . عصر شاه عباس در واقع عصر تحدید قدرت قزلباشان و ایجاد مناصب جدید نظامی و جای گزینی نیروی سوم به جای قزلباشان بود . عصری که عنصر ترک و تاجیک در تقابل با گرجیان و ارامنه ظاهر گردید . گویی دشمنی این دو عنصر پایانی نداشت و تنش و تعارض در عصر شاه سلیمان و به خصوص شاه سلطان حسین ادامه یافت و با قتل لطفعلی خان و فتحعلی خان اعتمادالدوله ، طومار سلسله صفویه با هجوم افغان در اثر تزلزل در ساخت اداری ، در نوردید و عاملی شد برای انحطاط و فروپاشی دولت صفویه .
ملخص الجهاز:
تضاد و تعارض قومی عناصر ترک و تاجیک در عصر صفویه (از شاه تهماسب تا پایان حکومت صفوی ) 1 دکتر محمد رضا قنادی 2 مریم غفاری چکیده تضاد و تعارض میان سران و سرداران قزلباش با صاحب منصبان ایرانی ، فقط جلوه های خاصی بود که پس از فتح ایران توسط اعراب تا انقلاب مشروطه به صورت های گوناگون بروز یافت .
او که طبع شعر داشت ، هنگامی که سوزش شعله های آتش را احساس کرد ، این بیت را مناسب حال خود خواند : گرفتم خانه درکوی بلادرمن گرفت آتش کسی کوخانه درکوی بلاگیردچنین باشد (قمی ، همان : ١٥٦ ) سرپیچی قزلباشان از حکومت با کشته شدن محمد تبریزی تمام نشد ، بلکه به توطئه ای که ترتیب دادند، کمر به قتل حبیب الله ساوجی بستند و او را همراه با دو پسرش کشتند (خواندمیر ، ١٣٣٣ : ٤/١٣٦).
شاه تهماسب برای رفع تنش میان عناصر قزلباش و ایرانی ، فرماندهی سپاهیان شاملو را به جای امیری از این قبیله به بهرام میرزا محول کرد و باز یک ایرانی ، یعنی قاضی جهان قزوینی ، را به نیابت شاه (وکیل ) منصوب نمود .
تحلیل تاریخ دستگاه اداری صفویان تا آن زمان بدون استثناء نشان می دهد که وقتی یک ایرانی عهده دار مقام وکیل می شد ، یا اختیارات آن را غصب می کرد ، فکر و ذکر قزلباشان فقط خلاصی از دست او بود (سیوری ، ١٣٨٠ : ٢٥٦) .
قتل وزیر نشان داد که شکاف بین ایرانیان و ترکان در دولت صفوی طی هشتاد سال ، از آغاز سلطنت شاه اسماعیل تا این زمان ، همچنان از میان نرفته بود .