خلاصة:
قرآن پژوهان و مفسران از جهات مختلف از جمله رویکرد ادبی به قرآن توجه نموده اند. این رویکرد در قرون اولیه همان علوم ادبی صرف، نحو و علوم بلاغی بود، ولی در دوره معاصر تلفیقی از این علوم و علوم جدید است که با نگاهی متفاوت به متن قرآن توجه دارد. برخی دانشمندان نواندیش مسلمان نظیر امین الخولی و همسرش بنت الشاطی، نصر حامد ابوزید و محمد آرکون با هدف به روز رسانی پیام قرآن و پاسخ گویی به چالش ها از شیوه های ادبی غرب همچون زبان شناسی و نشانه شناختی پیروی کرده و با بهره گیری از مطالعات پیرامونی و درونی به تحلیل تاریخی و روان شناختی و جامعه شناختی متن دینی پرداخته اند. آنان به قرآن به مثابه یک اثر هنری ادبی نگریستند که باید با بهره گیری از پژوهش های نوین ادبی در سیاق تاریخی اش تفسیر گردد. و البته در این زمینه نیز دچار انحرافاتی شدند. در این مقاله همراه با توصیف کلی دیدگاه پایه گذاران این شیوه ادبی، ضمن اشاره به دیدگاه محمد آرکون و نظر او در موردتبدیل به کتاب شدن قرآن همچون عهدین وتحت تاثیر قرار گرفتن نوشتار قرآن از بستر تاریخی و فضای جامعه سیاسی، مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است.
ملخص الجهاز:
تأکید الخولی بر این بود که قرآن پیش از هر چیز دیگر اثر ادبی است و باید بر این شکل مورد تحلیل قرار گیرد، اما ابوزید به راحتی اظهار داشت که قرآن یک متن (نص) است و باید طبق اصول علمی که عموماً در فهم متون به کار میرود، فهمیده شود؛ بنابراین برای فهم متن قرآن نیاز است ابتدا با شرایط ویژه تاریخی (یعنی ویژگیهای خاص زبانی و اجتماعی و فرهنگی) در عصر پیامبر( آشنا شد، سپس طبق ویژگی زمانه و شرایط فرهنگی خود برگرداند.
از نظر آرکون واقعیت قرآنی یعنی واقعیتی که همه تلاشها در فهم قرآن نهایتاً به آن باز میگردد، اساساً گفتار شفاهی پیامبر( است که به اعتقاد خود پیامبر( و مخاطبانش وحی الهی بوده است، این گفتار که در متن مکتوب مصحف عثمانی تجلی یافته و دقیقاً عین آن نیست، در گونههای زبانی و متنی گره خورده و با شرایط ویژه تاریخی و در قالب اسلوب بیانی اسطورهای و نمادین شکل گرفته است؛ بنابراین، این گفتار شامل تفسیر زبانشناختی با طبیعتی ویژه است و ساختار آن باید مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد (موسوی مقدم و امیدوار، روششناسی تسیر ادبی تاریخ قرآن در دوره معاصر، 1388: 128ـ 129).
او میگوید: «قرآن» از طریق پژوهشهای کلامی و اهداف عملی رویکردهای دنیوی، چنان بار معنایی و تفسیری زیادی به خود گرفته است که باید بازیابی دقیقی در مورد آن انجام گیرد تا سطوح کارکردی و معنایی که توسط سنت دینی و نیز ادبیات متن قرآن، مورد غفلت قرار گرفته یا به طور کلی از بین رفته است، کاملاً تبیین گردد و دانسته شود که این موقعیت، تاریخی طولانی دارد؛ یعنی از لحظه کتابت قرآن و بعد تبلیغ و ترویج آن که در قرون متمادی به شکل دستنویس بوده تا زمان کنونی که به صورت چاپی منتشر میگردد (همان).