بررسی مفهوم جوع از نگاه عرفا از ابتدا تا قرن هفتم مقالة

«جوع» یکی از نمایه‌های اخلاقی و عرفانی ماست که همواره در دو حوزة ادبیات تعلیمی و ادبیات عرفانی مورد توجه بوده است. همه فرق صوفیه در ضرورت «جوع»، به‌عنوان یکی از ارکان اساسی سیر و سلوک اتفاق نظر دارند. در چیستی معنای جوع، گروهی «جوع» را به معنای «به اندازه خوردن» و گروهی آن را معادل «روزه» دانسته‌اند و برخی نیز آن را تا حد «سد جوع» (نخوردن مگر به ضرورت) معنا کرده‌اند. جوع در قرآن کریم وسیله­ای برای آزمایش صابران است. با توجه به اینکه به این مسئله در جوع در قرآن کریم و سخنان بزرگان دین اشاره شده است؛ از دیرباز عرفا جوع را فضیلت اخلاقی می­دانستند و در آثار خود به این مهم پرداخته­اند. یافته­های پژوهش حاکی از این است که همه عرفا جوع را وسیله تقرب الهی دانسته­ و از این جهت بدان اهمیت داده­اند وگرنه گرسنگی صرف برای آنها ارزش خاصی ندارد، بلکه جوع را مقدمه قرب الهی و به تبع آن مشاهده حق­ دانسته­اند. در واقع هدف اصلی آنان از تاکید بر این موضوع کمک به سالک برای رسیدن به حق‌تعالی و درجات خاص عرفانی بود. با توجه به اهمیت جوع از دیدگاه عرفا و نگرش خاص آنها به این مساله، مقالة حاضر بر آن است تا دیدگاه عرفا را از ابتدا تا قرن هفتم هجری قمری درباره این مهم بررسی کند و وجوه اشتراک و افتراق دیدگاه­های آنها را مورد بررسی قرار دهد.

از این رو آثار عرفای طراز اول چون: ابن جوزی، ابن عربی، ابن فارس، انوری، بروجردی، بکایی، بلاغی، بیهقی، جرجانی، جوهری، حسینی، رازی، سراج، شیبانی، طبیب، عطار، غزالی، فیروز آبادی، قشیری، مکی، مولانا، نوری، مستملی بخاری، نسفی و هجویری مورد بررسی قرار گرفته و دیدگاه عرفای مذکور پیرامون جوع مورد مطالعه قرار گرفته است. همو با نقل روایتی از کتانی وارد بحث «فاقه» شده، به تعریف جوع صادق می‌پردازد: «کتانی می‌گوید: رحمت‌الله علیه، من حکم المرید ان یکون فیه ثلاثه اشیاء: نومه غلبه و کلامه ضروره و اکله فاقه» و در نظر بعضی فاقه دو شبانه‌روز و در نظر بعضی سه شبانه‌روز بود و بعضی یک هفته، و بعضی چهل روز، از آنچه محققان بر آن‌اند که جوع صادق هر چهل روز یک‌بار بود و این جانداری بود (همان: 476) برخی دیگر از عرفا چون ابن‌عربی جوع را همان روزه معرفی می‌کند و بیشتر یا کم‌تر از آن را مذموم می‌شمارد: مطلوب در طریقت سالکان جوعی است اختیاری که با تقلیل غذا و حذف اضافات طبع و سکونت مگر به اندازه حاجت همراه است و نزد ما روزة یک روز است که همان جوع اختیاری شرعی باشد و زیادت بر آن جایز نیست، چه حق‌تعالی که امر به روزه یک روزه فرموده است، مصلحت بنده خود را بهتر از او می‌داند و بنده را نشاید که از آن تجاوز کند. -نکته دیگر این که نباید تصور کرد نفس جوع برای آن‌ها ارزش ذاتی داشته است، چراکه هدف انسان «مشاهدت» است و اگر با سیری بتوان به این هدف رسید باید گرسنگی را رها کرد.