خلاصة:
در ارتباط با شناخت هنروری حافظ و نظامی در استفاده از معانی مجازی در کاربرد اصطلاحات عارفانه و خلق اشعار عرفانی به بررسی سروده‌های غزلی مشاهیر قرن ششم نیز پرداخته شد تصوف نظری و عرفان مدرسی آمیخته با آراء فلسفی و کلام، شاهکارهای بزرگ شعر عرفانی سنایی آغازگر عرفان، خاقانی و نظامی در وسعت معنایی گسترده رقم خورد که موجب تکامل بلندای عرفان با ترکیب‌های مناسب و ارتقاء معنا شد، گویی تصوف قرن شش خاقانی و نظامی را بر دروازه این مسلک با تأسی از سنایی نشاند. در این مقاله از خاقانی و نظامی با آوردن اصطلاحات در عبارات معمولی و سخن ناگفتن از وصال حقیقی در ابتدای ورود وادی شوریدگان است. شیوه سخن در شعر خاقانی در عین آراستگی از تکلف خالی نیست. خاقانی و نظامی هر دو با استفاده از طرزی توانا در آفرینش ترکیبات بدیع چون پیر مغان و دیر مغان با تعبیری دلنشین و عارفانه خلقی جدید و معجزگون را در سخن از خود به یادگار گذاشته‌اند و همچون چراغی فراسوی ادوار بعد در بدل عرفان شرعی به نظری نقشی ارزنده ایفا نموده‌اند.
ملخص الجهاز:
بيان مسأله اگرچه تقليد در ادبيات ميتواند معنايي منفي داشته باشد امـا از نگـاهي ديگـر تـوان والاي سراينده اي چون سنايي به ماندگاري اثر خاقاني کمک مـيکنـد کـه همانـا اتصـال تصوف عملي قدما به تصوف نظري و ذوقي در قرون بعد است ، و در ايـن رهگـذر بررسـي عرفان علمي که در قرن ششم پيگذاري شده است ما حصل تفاوت پردازش مضمون هاي عارفانه در غزل سرايي اعصار مختلف است .
ز ده شيوه کان شيوه شـاعري اسـت به يک شيوه شـد داسـتان عنصـري نه تحقيق گفت و نه وعظ و نه زهـد که حرفـي ندانسـت از آن عنصـري (خاقاني، ١٣٨٢: ٩٢٦) فرق ميان عرفان و تصوف «از قرن پنجم بار ديگر سير تکاملي تصوف به سرعت آغاز گرديد و در طي قـرن هـاي پنجم و ششم و هفتم يک سلسله تحولات و تطورات پيگيري در آن به وقـوع پيوسـت ، و رونق و نفوذ و توسعه صوفيگري با آب و رنگ هرچه جالب تر و ذوقيتـر بـه حـد اعـلاي خود رسيد و به صورت لطيف ترين افکار شاعرانه در قالـب اشـعار و غـزل هـاي سـحرآميز جلال الدين رومي و شيخ فريدالدين عطار و سنائي و خاقاني و شـيخ محمـود شبسـتري جلوه نمود»(عميد زنجاني، ١٣٦٦: ٢٢٥).
(
, 
, 
)
