خلاصة:
اروپاییانی که در زمان قاجار با مقاصد گوناگون به ایران سفرکردهاند، برخی از سرزمین گیلان گذر کردهاند و اطّلاعات ارزشمندی از مردمان این خطه در سفرنامههای خود نگاشتهاند. آنها گیلان را سرزمینی سرسبز و حاصلخیز امّا دارای آب و هوایی بد معرفی می کنند و گیلانیها را مردمانی مذهبی و دارای اعتقادات و مراسمات خاصی بیان می دارند که روحانیونشان در مردم نفوذ زیادی دارند و مسئولیت تعلیم و تربیت فرزندانشان نیز بر عهده آنها میباشد. سفرنامه نویسان از سرگرمی و تفریح زنان و مردان گیلانی نیز سخن گفته اند. جنگ گاوها یکی از این سرگرمی ها بوده، که بنا به نظر اروپاییان در جای دیگری از ایران مرسوم نبوده است. اروپاییان در نوشتههای خود از مردم گیلان به نیکی یاد کرده و آنان را مردمانی سختکوش و زحمتکش و اهل تسامح عنوان میکنند. در این پژوهش سعی می شود فرهنگ مردم گیلان در زمان قاجار از نگاه سفرنامه های اروپایی مورد بررسی قرار گیرد.
ملخص الجهاز:
در این مقاله نیز با بررسی بیش از بیست سفرنامه سعی بر شناخت فرهنگ مردمان گیلان زمین کردهایم، فرهنگ و باورهایی که اروپاییان زمان قاجار که به ایران و گیلان سفر کرده اند، آن را به رشتهی تحریر درآوردهاند.
و نیکیتین درباره این ضربالمثل اینگونه ادعا میکند: «ضربالمثلی در ایران رایج است که میگویند اگر مرض میخواهی به گیلان برو.
از این باورها و عقاید عامه بخش بسیاری بهمرور زمان و به علل مختلف از بین رفتهاند، نوشتهها و یادداشتهای سیاحان و سفرنامهنویسان اروپایی میتواند منبع خوبی برای کسب اطلاعات از عقاید مردم گیلان در عهد قاجار باشد.
آنان همواره پا بهپای مردان و حتی گاهی بیشتر از آنان در خانواده و جامعه به فعالیت مشغول بودهاند، بهطوری که بدون اغراق میتوان گفت بیش از نیمی از اقتصاد و تولید در دست زنان گیلانی بوده است، این خصوصیات زنان گیلان از نگاه تیزبین اروپاییان نیز دور نمانده، آنان زن گیلان را چنین شرح میدهند: زن گیلک ازلحاظ معنوی بر همسر خویش برتری دارد.
نسبت به عموم عیسویان مخصوصا روسها کینهی خاصی دارند و علت این مسئله این است که روسها بیش از همه به این ولایت نظر دارند و راه نفوذ خود را در ایران از این طریق میدانند کیفیت و طبیعت اهالی گیلان این ولایت را یکی از بهترین سرحدات ایران کرده» (تره زل، 1361: 71؛ ژوبر، 1348: 330).
چنانکه کارلاسرنا درباره تکیهها در گیلان مینویسد: «مکانهای مهم مذهبی هر شهر را تشکیل میداد، در میدانهای مختلف شهر تعداد زیادی جاهای سکو مانند سرپوشیده ساختهاند که آنها را تکیه میگویند و برای برگزاری تعزیه مورداستفاده قرار میدهند.