خلاصة:
فیزیک جدید اولین بار در قرن 13ق (19م) به ایران وارد شد. کتاب جرالثقیل و علم حکمت طبیعی از آگوست کریشیش اولین کتاب درسی فیزیک در ایران بود. این کتاب ترجمهای از تدریسهای شفاهی کریشیش در مدرسۀ دارالفنون است که توسط دستیار ایرانی وی میرزا زکی مازندرانی در سال 1274ق گردآوری شد. پس از این قبیل ترجمهها تحصیل کردگان ایرانی در غرب پس از بازگشت به ایران مشغول به تدریس در دارالفنون شدند و کتابهای درسی فیزیک جدیدی تألیف کردند. کتاب حکمت طبیعی اصول علم فیزیک تألیف علیخان ناظم العلوم (1293ق) نمونهای از این دست است. علی رغم اینکه کتابهای درسی فیزیک در آن دوره دارای اشتباهات اندکی هم بود، نقطۀ عطفی برای تغییر آموزش علوم قدیم به علوم جدید در قرن 19 میلادی در ایران بودند. مقایسۀ کتاب کرشیش و ناظمالعلوم نشان دهندۀ دو نوع کتاب درسی در ایران است که به دو جنبه از آموزش فیزیک در ایران میپرداختند. اولی یک کتاب درسی بود که روابط ریاضی کاربردی در فیزیک و روش حل مسائل را آموزش میداد، ولی دومی به آموزش عمیق مفاهیم فیزیکی از طریق ذکر مثالهایی از کاربرد در صنعت و تاریخ فیزیک به زبان ساده توجه داشت. ناظم العلوم از چهار منبع فرانسوی استفاده کرده است که بخشهایی از متن فارسی او با بخشهایی از آن منابع فرانسوی مقایسه میشود.
ملخص الجهاز:
کتاب حکمت طبيعي اصول علم فيزيک نوشتۀ علي خان ناظم العلوم چاپ سنگي سال ١٢٩۵ق اولين کتاب تأليفي فيزيک در ايران است که در دارالفنون تدريس ميشد و يکي از نسخه هاي آن در کتابخانه ملي به شمارٔە ٣٢٨٣٣ موجود است .
در اين مقاله پس از مروري کوتاه بر فيزيک نمساوي به بررسي تفصيلي محتويات حکمت طبيعي: اصول علم فيزيک نوشتۀ علي خان ناظم العلوم که اولين کتاب فيزيک تأليفي جهت تدريس در ايران بود ميپردازيم ، منبع بعضي فرازهاي آن را از آثار فرانسوي رديابي ميکنيم و اين دو اثر را با هم از جهت روش شناسي آموزش فيزيک مقايسه ميکنيم .
{مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} در مقالۀ اول کتاب انواع قوا يا نيروها بدين صورت معرفي شده است (ناظم العلوم ، ص ٢۴): اول قؤە ثقل که حرکت به سمت زمين را سبب مي شود؛ دوم قواي ذره که بر دو نوع جاذبه و دافعه بين ذرات تشکيل دهندٔە جسم عمل ميکند؛ سوم قؤە جاذبۀ عالم که سبب حرکت و استقرار اجرام آسماني در مدارشان ميشود.
صفحه اي از بخش «کليات » کتاب حکمت طبيعي: اصول علم فيزيک با اينکه دسترسي به چاپ اول کتاب ژامن مقدور نشد، در مقدمۀ جلد چهارم چاپ چهارم اين کتاب ،گفته شده است که نيروهاييکه بدون واسطه عمل ميکنند ‐مثل نيروي گرانش و نيروي بين ذرات اجسام ‐ راکه باعث خاصيت ارتجاعي آنها ميشوند ميتوان بر اساس وجود ماده اي به نام اتر که همه جا را پر کرده توضيح داد ( .
از بين منابع ناظم العلوم فقط کتاب de physique ́Petit traite نوشتۀ ژامن ، تجربه ماريوت ٢ و کاربردهاي قانون ماريوت ٣ را جداگانه در دو بخش معرفي کرده است (ص ٧٣ و ٧٨).