رویکرد اجتماعی شیخ احمد جام به اصناف دینی عصر خود مقالة

در نوشته­های احمد جام (قرن 5-6 ق) افزون بر مباحث عرفانی، به مسائل اجتماعی نیز توجه شده ­­است. این مقاله می­کوشد با روش تحلیل محتوا، رویکرد او را به اصناف دینی عصرش تبیین کند. برای تبیین رویکرد او به اصناف دینی عصرش، ابتدا الگوهای شخصیتی مورد اشارة او از آثار مهمش استخراج شد و سپس با احصا، تحلیل و دسته­بندی اوصافی که برای هر دسته برشمرده و نقدهایش بر آنان، تبیین شده ­است. در آثار او با سه گروه شخصیتی مواجهیم که عبارتند از: 1. گروهی کاملاً مقبول و الهی مانند زاهد، عارف، حکیم و...؛ 2. گروه گاه نامقبول و گاه مقبول مانند صوفی، مرید، درویش و ...؛ و 3. کاملاً نامقبول مانند قاری، مفتی، خواجه­امام و .... این گروه­ها نشان می­دهد که ذهن او به دو دستة متصوفه و اصحاب علوم ظاهری معطوف بوده ­است و به اصناف دیگر (بازاریان و امرا) بی­توجه بوده ­است. از اوصافی که او برای این دسته­ها برمی­شمرد، چنین برمی­آید که اساس نگرش او به جامعه­اش، بناشده بر معنویت و اخلاق است و نسبت به مسائل اجتماعی و سیاسی، حساسیت چندانی نداشته و ریشة مشکلات اجتماعی را هم در مسائل اخلاقی و معنوی می­دیده است.

مبانی نظری و روش شناسی پژوهش برای دریافت پاسخ این پرسش که رویکرد احمد جام نسبت طبقات و اصناف دینی عصر خود چه بوده ، قاعدتا باید به سراغ آثار او و تحلیل محتوای آن ها رفت ؛ البته متن این پرسش به کمیت و بسامد توجهی ندارد و هدف ما هم آن نیست که بگوییم که شیخ به کدام دسته و صنف دینی بیشتر و به کدام دسته ها کمتر اندیشیده است ؛ بلکه هدف صرفا نگاه به زمانۀ وی از دریچۀ چشمان اوست . ١ در عین حال ما از طبقه بندی قیاسی نیز بهره برده ایم و پیش از بررسی بر اساس داوری پیشینی احتمال داده ایم که برخی از این شخصیت ها الهی و مقبول ، برخی همیشه نامقبول و برخی گاه مقبول و گاه نامقبول - اند؛ هم چنین الگوها را به ذهنی و عینی تقسیم کرده ایم ؛ هر دوی این طبقه بندیها در تفسیر و فهم رویکرد شیخ جام به طبقات و اصناف دینی عصر خود مؤثر است . چنان که ملاحظه میشود شیخ جام نسبت به مشایخی که از شریعت فاصله گرفته اند، حساسیت بالایی دارد و آنان را پیران ناخلف میخواند؛ گویا نمونه اعلای عدول از شریعت در میان مشایخ عصر، در نظر او داشتن سماع فسادانگیز بوده است ؛ علاوه بر این کرکس طبعی (لاشخوری) آنان که عبارت است بهره مندی از نذورات و فتوحات و کنار نهادن کار و کوشش برای روزی را مورد طعنه قرار میدهد.