خلاصة:
بنابر یک تحلیل که از سوی تعدادی جامعهشناس ایتالیایی مطرح شده، تغییرات اجتماعی نتیجه تصمیمات و اقداماتی است که از سوی نخبگان جامعه به اجرا گذاشته میشود. به دیگر سخن، دگرگونی اجتماعی را باید در جایگزینی نخبگان حاکم توسط نخبگان جدید در جامعه جستوجو کرد و توده مردم بعید است بتوانند منشأ دگرگونی در جامعه باشند. جستوجوی دیدگاه قرآن کریم در باب نخبگان و تأثیر و جایگاه ایشان در تغییر نهادها و ساختارهای اجتماعی، در واقع، پرسشی است که این کوشش به دنبال یافتن پاسخی برای آن است و میکوشد تا با تدبّر در آیات، جوابی قانعکننده برای آن بیابد. وجود واژگانی، نظیر، «الملأ»، «مترفین»، «أحبار»، «رهبان» و «قسیس» در قرآن کریم حاکی از نگاه خاصّ قرآن به این افراد به عنوان نخبگان حاکم در جامعه است. از دید قرآن، از یک منظر، تاریخ بشر جدالی بین نخبگان حق (پیامبران و مصلحان تاریخ) و نخبگان باطل (نخبگان حامی ساختارها و روابط اجتماعی موجود) است. پیامبران الهی و آموزههای عدالتمحور ایشان پیوسته، آگاهی بخش توده مردم در راستای ایستادگی در برابر نخبگان حاکم بودهاند. تلاشهای این عده از نخبگان هرچند به صورت مقطعی و در مقیاسی نه چندان بزرگ، باعث ایجاد تغییرات عادلانه در ساختارها و روابط اجتماعی بوده و هستند.
ملخص الجهاز:
نخبگان حاکم حداقل مخاطب بخش مهمی از آیات قرآن کریم هستند و تلاش قرآن کریم برای متقاعد کردن نخبگان حاکم جهت پیروی از پیامبران الهی ( به عنوان نخبگان غیرحاکم حقطلب) و فرامین وحی (در این راستا بنگرید داستان پیامبران الهی را با سران و اشراف قوم و جامعه خود که اکثر آنها در سورههای مکّی ذکر شدهاند.
حفظ ساختارهای رایج مهمترین خصیصه نخبگان حاکم از آنجا که هر گونه تغییر در روابط موجود اجتماعی که به نفع طیف نخبگان حاکم است به معنای به مخاطره افتادن منافع آنهاست، از همین رو، ایشان مخالف هرگونه اصلاح در ساختارهای اجتماعی هستند و ساختارها در این جوامع پیوسته به سوی هر چه ظالمانهتر شدن تغییر میکنند.
قرآن کریم راهبان و قسّیسان مسیحی را تارک دنیا، متواضع و پذیرای حقّ خطاب میکند و بر خلاف این دو أحبار و ربّانیّین یهود را دارای اوصافی زشت نظیر تکبّر، دنیاپرستی و حرص میداند که اتفاقاً، همین ویژگیهای منفی باعث شد که ایشان به کتمان حق پرداخته و به مقابله با پیامبر خاتم برخیزند (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 5/ 57 ذیل آیه 82 مائده؛ و همچنین: مائده/ 82ـ63؛ توبه/ 30، 31، 34، 35).
روش برخورد با نخبگان حاکم در قرآن قرآن کریم جهت همسو سازی نخبگان حاکم با جریان اصلاح و تغییر اجتماعی به سمت عادلانه شدن ساختارها و روابط اجتماعی که یکی از اهداف پیامبران الهی است (اعراف/ 157؛ هود/ 88)، از روشهای مختلفی استفاده کرده است.
نخبگان حاکم یعنی کسانی که ساختارها و روابط اجتماعی رائج به صورتی ظالمانه و البته به نفع آنها در جامعه در جریان است، مخاطب برخی از آیات قرآن کریم هستند.