خلاصة:
تفسیر و فهم صحیح قرآن مبتنی بر قواعد خاصی است که در فرآیند تفسیر به کار گرفته می شود. میزان تقید مفسر به این قواعد و نحوه به کارگیری آن ها، رابطه مستقیم با میزان دستیابی وی به مراد جدی خداوند دارد. در میان موضوعات قرآنی، موضوع وعده به استخلاف بر اساس آیه 55 سوره مبارکه نور از مباحث مهم و کلیدی محسوب می شود که گاه برداشت های تفسیری متفاوتی از آیات مربوط به این موضوع نزد شیعه و اهل سنت صورت گرفته است. بسیاری از این اختلافات ریشه در استفاده، عدم استفاده و یا استفاده نادرست از قواعد تفسیری دارد. لذا هدف اصلی نوشتار حاضر، بعد از بیان دیدگاه مفسران در تفسیر و تبیین آیه، پاسخ به این سوال است که قواعد تفسیری چه جایگاهی در تفسیر المیزان و تفسیر الجامع لاحکام القرآن به ویژه در تفسیر آیه استخلاف دارد. طبق یافته این تحقیق، تحقق وعده در عصر ظهور را می¬توان به عنوان مصداق اتم و کامل این وعده دانست و مهم ترین قواعدی که به صورت مشترک در تفسیر آیه استخلاف مورد بهره برداری دو مفسر قرار گرفته است عبارتند از: استمداداز آیات دیگر، روایات و سبب نزول.
ملخص الجهاز:
آیه استخلاف، تفسیر، قواعد تفسیری، علامه طباطبایی و قرطبی مقدمه اکثر علمای شیعه در موضوع مهدویت و برای تعیین مصداق قوم موعود به طور عام و ویژگی ها و اوصاف امام مهدی(ع) به طور خاص، از استدلال به کتاب، سنت و عقل بهره وافری برده اند، از جمله آیاتی که در تعیین این مصداق به آن استدلال شده، آیۀ «وعد الله الذین آمنوا منکم و عملوا الصالحات لیستخلفنهم فی الأرض کما استخلف الذین من قبلهم و لیمکنن لهم دینهم الذی ارتضی لهم و لیبدلنهم من بعد خوفهم أمنا یعبدوننی لا یشرکون بی شیئا و من کفر بعد ذلک فأولئک هم الفاسقون»(نور/55) می باشد که به آیه «استخلاف» یا «وعد» شهرت یافته است.
(قرطبی،1966 م:12/299؛ آلوسی،1408ق:18/ 203) هم چنان که درباره آنان فرمود: «و أورثنا القوم الذین کانوا یستضعفون مشارق الأرض و مغاربها التی بارکنا فیها و تمت کلمت ربک الحسنی علی بنی إسرائیل بما صبروا و دمرنا ما کان یصنع فرعون و قومه و ما کانوا یعرشون»(أعراف/137) اما علامه این قول را نمی پذیرند؛ زیرا آیه مورد بحث از مردمی خبر میدهد که بعد از ارث بردن زمین، اجتماعی صالح تشکیل دادند و قوم بنی اسرائیل بعد از نجاتشان از فرعون و لشگرش، هرگز از کفر و نفاق و فسق خالص نگشتند، و مصداق «الذین آمنوا منکم و عملوا الصالحات» نشدند، و به نص قرآن کریم در آیاتی بسیار هرگز و در هیچ دورهای چنین روزی به خود ندیدند، و با اینکه اجتماع ایشان همواره از کفار و منافقین و صالحان و طالحان متشکل میشده، دیگر معنا ندارد که استخلاف ایشان را مثل بزند برای استخلاف«الذین آمنوا منکم و عملوا الصالحات».