خلاصة:
اندیشمندان علوم اجتماعی سه معیشت عشیره ای، روستایی و شهری را از هم متمایز کرده و به تحقیق در خصوص خلقیات اختصاصی هر سه، دست زده اند. به بیان دیگر، هر انسانی با توجه به نیازهایی که در شیوه ی معیشتی او ایجاب می کند، به چاره جویی برخواسته و به رفع نیازهای خود می کوشد و نیاز به علم از این قاعده پیروی می کند و محققین برآنند که شیوه ی تولید شهری، زمینه ی مساعدتری برای بروز علم و ظهور علما می باشد. در ابتدای دوره ی عباسی ما با ظهور یک نهضت علمی مواجه هستیم و این البته با ظهور شهرهای بزرگ و معمور مقارن بود. در این مقاله برآنیم که این نظریه را به بوته ی آزمایش قرار دهیم که عامل معیشت می تواند به عنوان یک علت ناقصه ی بسیار قوی در ترفیع یا زوال علم مطرح شود و این روش به عنوان یک روش نظری برای مطالعه ی تاریخ علم در دوره های مختلف تاریخ ایران اسلامی مورد توجه قرار گیرد. در واقع، این مقاله به دنبال یافتن جواب یکی از سوالات مهم در تاریخ علم است که آیا رونق و رکود علم در دوره های مختلف تاریخی می تواند معلول شیوه ی معیشتی جامعه و نیازهای متناسب با آن روش معیشتی باشد؟ از طرفی، باید گفت شیوه ی معیشتی چه تاثیری در رشد علم در خراسان داشته است؟ این مقاله بر آن است که با روش توصیفی- تحلیلی بر پایه ی منابع کتابخانه ای (روش تحقیق) به این نکته بپردازد که پس از استقرار خلافت اموی، بنا به دلایلی شهرهای خراسان رشد کرد و این باعث ثروتمند شدن خراسان شد. این انباشت ثروت در دوره های مختلف، موجبات تحرک علما را فراهم کرد. در واقع، شیوه ی معیشتی مردم و نیز جابه جایی سرمایه، تاثیری شگرف در رشد علم و نیز جابه جایی و مهاجرت علما از کانون های تمدنی داشته است.
ملخص الجهاز:
واژگان کلیدی: خراسان، شهرنشینی، رشد علم مقدمه خراسان در طول تاریخ همواره یکی از بزرگترین ایالات ایران محسوب میشد که شهرهای بزرگی مانند مرو، هرات، بلخ و نیشابور را در بر میگرفت.
با توجه به اهمیت منطقهی خراسان در ابتدای فتوحات مسلمین، چند سؤال مطرح میگردد و آن اینکه: 1) اوضاع معیشتی خراسان از ابتدای فتوح تا پایان خلافت مأمون چگونه بوده است و آیا این معیشت رابطهای با مازاد تولید داشته است؟ 2) آیا تجمع این مازاد تولید با تجمع علما در آن نقطه (خراسان)، رابطهای داشته یا خیر؟ 3) انتقال این سرمایه از نقطهای به نقطهای دیگر، چه تأثیری در هجرت علما از نقطهای به نقطهای دیگر داشته است؟ البته در خصوص تاریخ فرهنگ و علم در خراسان، پارهای آثار به رشتهی نگارش درآمده که در اینجا به برخی از آنها اشاره میگردد.
معیشت شهری در خراسان و رشد علوم از برآمدن عباسیان تا برآمدن طاهریان اگر بخواهیم شمهای از اوضاع مردم و معیشت آنها بهدست آوریم، هر چند این کار بسیار دشوار است، ولی باید بگوییم هنوز اکثر مالیات دهندگان، روستائیانی بودند که به کشتوزرع میپرداختند و بیشتر جمعیت روستایی، معیشت کشاورزی داشتند و مالیات آنها منبع اصلی عایدات دولت بود (نادری، 1384: 119).
جالب توجه است که شهرهای خراسان در این دوره هر چند به صنعت و تجارت اشتغال داشتند، ولی کشاورزی هم در اطراف شهرها وجود داشت (زرینکوب، 1362: 494-495).