خلاصة:
در بحر عمیق مثنوی، نام شهرها و اشخاص معدودی به میان آمده و از میان این نام ها و عناوین، شهر کاشان یکی از شهرهایی است که بخت و افتخار قرارگرفتن در دستورکار و منظومه مولانا را یافته است. این نوشته پس از نگاهی به شهرهای ذکرشده در فهرست داستان های مثنوی به کاشان و حکایت عمرنام شهر کاشان در دفتر ششم میپردازد. در تحلیل زمینههای دخیل شدن کاشان در مثنوی، فرضیاتی چون روایات و امثله رایج و شایع عوام، سفر یا گذر احتمالی مولوی از کاشان (یا ری) در هنگام عزیمت از بلخ به حج در دوران نوجوانی، تضادها و کشمکشهای سیاسی اجتماعی و فرهنگی قرون قبل و حین زیست مولوی و فرضیه اثرگذاری کتب و نوشتههای برجسته و مکتوب این اعصار مد نظر قرار گرفتهاند. لذا در ذیل نوشته، اوضاع اجتماعی و بهویژه مذهبی و شخصیتهای دخیل و برجسته کاشان در قرون نزدیک به پیدایش مثنوی نیز مورد کاوش قرار گرفته است. در پایان، دلالتهای اصلی حکایت مولانا برای این شهر و تمام ولایت در معرض خوف و رجا تشریح شده است.
ملخص الجهاز:
به علاوه علی رغم عدم وجود سند تاریخی مبنی بر ارتباط فیروز نهاوندی با کاشان ، این نـام در کنار بقعۀ شاه شجاع با مراسمی چون عیـدالزهرا، فرحـلإ الزهـرا، عمرکشـان ،١٢ غـدیر دوم و مراسم نهم ربیع تا چند دهۀ قبل در میان شیعیان و خاصه شهر کاشان شیوع و فراگیر شده بـود که علی رغم عدم ارتباط دینی و تاریخی با این شهر و مذهب شـیعه (نجفـی و وکیلـی ، ١٣٨٩) نفس طرح و وجود این مناسبت ها و روزها باز بی ربط به همان تعارضات مذهبی و تیـز شـدن آتش آن ها در نزد عوام از سوی علمای قشری یا متحد با حاکمیت (و ظاهرا از عصر صفوی به بعد) نیست ١٣ و احتمالا طرح آن برای بار نخست در کتاب مجالس المؤمنین نـورالله شوشـتری (١٣٥٤: ٨٧) و با نقل قول از کتاب نواقض الروافض میرمخدوم شریفی صورت گرفتـه اسـت ١٤ شمارٔە ١٢ (پپاپی ٢٠) که بازهم نگاشته شده در عصر صفوی است .
با قرار دادن نقطۀ نهایی سرایش دفتر ششم در حـوالی سـال ٦٧٠ (تکمیـل مثنـوی ظاهرا نزدیک پانزده سال و تا مرگ مولوی در ٦٧٢ به طول میانجامد) نقش بستن شهر کاشـان از میان جمیع شهرهای ایران به ذهن و دل و جان مولانا بی تـأثیر از دو عامـل کلیـدی نیسـت : یکی شرایط فرهنگی ، سیاسی و اجتماعی عصر مولـوی و کاشـان آن روز یعنـی قـرون زیسـتۀ (ذهنی و عینی ) او، یعنی دو قرن شش و هفت (تولد در ٦٠٤ ق تا٦٧٠ و زمان تقریبی سـرایش دفتر ششم مثنوی ) و دوم جهان و دنیای ذهنـی مولـوی کـه عمـدت برسـاختۀ کتـب ، مقـالات ، مجالس و درس آموخته ها و مواعظ اساتید و نویسندگان تا عصر اوست .