خلاصة:
یکی از مسائل مطرح در بحث از ماهیت علم‌شناختی دانش‌ها و به گونه خاص در بحث از جایگاه و طبقه‌بندی دانش‌ها، نسبت دانش‌ها با دانش عام مشتمل بر آنها و یا به دیگر سخن چگونگی اطلاق دانش عام بر دانش‌های جزئی زیر مجموعه آن است. این بحث به ویژه درباره نسبت حکمت عملی با دانش‌های تحت آن در نگاه فارابی از اهمیت خاص برخوردار است؛ زیرا فارابی بر خلاف دیگر حکما، حکمت عملی را نه چند دانش، بلکه یک دانش می‌شمارد و در جایی هم که فلسفه عملی را به دو صنف تقسیم می‌کند مرادش از این دو صنف نه دو قسم از اقسام مشهور دانش‌های حکمت عملی یعنی اخلاق، تدبیر منزل و سیاست مدن است. نوشتار حاضر با تمرکز بر این مسئله تلاش دارد تا پس از بیان سخنان فارابی درباره اقسام دانش و نوع رابطه دانش‌ها با یکدیگر از حیث وحدت و تعدد و چگونگی ارتباط دانش‌های متعدد با هم، به بررسی دیدگاه فارابی درباره ماهیت حکمت عملی و نوع ارتباطش با دانش‌های زیر مجموعه آن بپردازد.
ملخص الجهاز:
دربارۀ ماهیت حکمت عملی و نسبت آن با دانش‌های اخلاق، تدبیر منزل و سیاست مدن در اندیشه فارابی، پرسش‌های زیر قابل طرح است که پاسخ مناسب به آنها می‌تواند دیدگاه وی در این‌باره را روشن کند: 1- آیا از نگاه فارابی حکمت عملی عنوانی عام برای سه دانش سیاست مدن، اخلاق و تدبیر منزل است؟ (همانند حکمت نظری نسبت به فلسفه اولی، ریاضیات و طبیعیات) و به دیگر سخن حکمت عملی مقسم برای دانش‌های تحت آن است به گونه‌ای که خود یک دانش جداگانه نیست؟ یا اینکه حکمت عملی نه یک عنوان عام و مقسم برای این سه دانش بلکه خود دانشی است که همه مباحث مربوط به فعل ارادی انسان در حیطه‌های اخلاق، خانواده و اجتماع مدنی را بررسی می‌کند؟ یا اینکه حکمت عملی خود یک دانش عام و کلی است و تحت آن دانش‌های خاص و جزئی نیز وجود دارند و در حکمت عملی مبادی و احکام کلی دانش‌های خاص تحت آن بررسی می‌شوند؟ البته حالت چهارمی هم به این شکل متصور است که آیا حکمت عملی می‌تواند جزء مباحث فلسفه اولی باشد (چرا که مفاهیم ارزشی که در حکمت عملی از آنها بحث می‌شود در واقع از جنس معقول ثانی فلسفی‌اند؛ زیرا این مفاهیم بند به رفتار انسان و نهفته در دل کنش انسانی هستند و عقل آنها را از نهاد کنش انسانی انتزاع می‌کند)؟ ولی با توجه به اینکه تمرکز نگاشته حاضر بر دیدگاه فارابی است و ایشان حکمت عملی را قسیم حکمت نظری می‌داند و نه بخشی از یک قسم حکمت نظری یعنی فلسفه اولی، این فرض چهارم از موضوع بحث کنونی بیرون است و در اینجا طرح نمی‌شود.
(
, 
, 
)
