خلاصة:
یکی از مسائل دشوار مبحث جبر و اختیار، چگونگی تفسیر نظریه «امربین الامرین» و جمع فاعلیت مطلقه الهی در صحنه نظام عالم با فاعلیت مختارانه انسان در افعال خویش است. ادله عقلی و وجدانی و نیز آیات قرآنی بر تاثیر هر دو یعنی خداوند و انسان در فعل اختیاری انسان گواهی میدهند. اما چگونگی تاثیر دو فاعل مختار در فعل واحد، و پیچیدگیهای فراوان مسئله، بسیاری از تقریرها و تمثیلهای بسیط کلامی امربینالامرین را با مشکل ناکارآمدی و نارسایی در تبیین مواجه ساخته است؛ بهطوری که این قرائتها در مواجهه با این مسئله، غالبا بهسوی تفویض کشیده میشوند و از عهده تعیین و تبیین نقش حق تعالی در فعل اختیاری انسان برنمیآیند. در مقاله حاضر، بعد از تحلیل آیات مربوط به مسئله و شواهد نقلی نظریه امربینالامرین، تفسیرهای متکلمان از این نظریه در هفت دسته کلی مورد تحلیل و نقد قرار گرفته و میزان کارآیی آنها در پاسخ به مسئله فوق، ضعیف ارزیابی شده است.
ملخص الجهاز:
این تقابل ظاهری، هم میتواند دستمایه طرفداران جبر یا تفویض باشد و هم مؤیدی برای دست کشیدن از آن دو و برگزیدن نظریه امر بین الامرین؛ در صورت نخست، هریک از جبرگرایان و مفوضه، ناگریز از محکم گرفتن یک دسته از آیات و تأویل نمودن دسته دیگرند؛ و در صورت دوم گرچه نیازی به تأویل نخواهد بود، اما بدون شک، فهم دقیق انتساب فعل واحد به دو فاعل ـ که از ظاهر آیات برمیآید ـ نیازمند تبیین نحوه فاعلیت حق در صحنه نظام عالم و چگونگی فاعلیت انسان در آن است؛ و درست در همینجاست که میتوان ردپای استنباطهای کلامی در تفسیر آیات مربوطه را بهخوبی مشاهده کرد.
(قدردان قراملکی، 1384: 169) نتیجه در این مقاله، با اشاره به ابعاد مختلف موضوع جبر و اختیار، بر آموزه توحید افعالی حق و جمع آن با تأثیر اختیاری انسان متمرکز شدیم و یک مسئله را در مقابل رهیافتهای کلامی «امر بین الامرین» نهادیم تا میزان کارآمدی آنها در رفع تزاحم دو فاعل قادر بر مقدور واحد و نیز کیفیت تبیین نقش هرکدام در صدور فعل را بسنجیم.
خلاصه آن مسئله، این بود که با توجه به فاعلیت مطلقه الهی که بنابر ادله عقلی و نقلی، تمام امور عالم ازجمله فعل اختیاری انسان را دربر میگیرد، و نیز با توجه به بداهت اختیار در انسان و مؤیدات قرآنی تأثیرگذاری او در ایجاد فعل خویش، نحوه تأثیر این دو فاعل (انسان و خدا) در فعل واحد چگونه است؟ و نقش هریک کدام است؟ بهمنظور یافتن پاسخی برای مسئله مورد بحث و بهدلیل آنکه ادعای متکلم در درجه اول، استنباط و تبیین آموزههای دینی در منابع قرآنی و روایی است، ریشههای قرآنی نظریه امر بین الامرین در محور توحید افعالی را با تحلیل آیات قرآنی جویا شدیم و درنتیجه، جانب این نکته را تقویت کردیم که: «تصریح قرآن بر فاعلیت مطلقه الهی در عین انتساب فعل به انسان، شاهدی گویا بر درستی نظریه أمر بین الأمرین است».