خلاصة:
واژه «ظن» از واژگان پرکاربرد قرآن کریم است و با توجه به جایگاه مهم آن در آیات فقهی، اعتقادی و اخلاقی، پژوهش برای کشف معنای دقیق آن ضرورت دارد. این پژوهش تلاش دارد تا مفهوم این واژه قرآنی را بر پایه تحلیل روابط معنایی آن با واژگانی که در آیات مختلف قرآن کریم با این واژه همنشین شدهاند، تبیین نماید. بر این اساس، رابطه معنایی ظن با واژههای «یتبعون»، «کاذبین»، «یخرصون»، «شک»، «علم»، «حق»، «یقین»، «سلطان» و «نری» تحلیل و بررسی گردید. مفهوم واژه ظن با توجه به روابط معنایی آن با واژگان همنشین عبارت است از «اندیشهای غالب بر نفس انسان، که هنوز به مرتبه علم نرسیده است؛ اما نفس را به خود مشغول ساخته است. لازم به ذکر است غلبه این اندیشه بر نفس به معنای قوت شواهد و دلایل آن نیست؛ بلکه در بسیاری اوقات مبتنی بر شواهد و قرائن ضعیف و نامعتبر است».
ملخص الجهاز:
بر همین اساس در این پژوهش برای کشف معنای ظن، ابتدا با تحلیل آرای لغویان، معنای لغوی این واژه تبیین شده است؛ سپس با استخراج آیاتی که کلیدواژه ظن در آنها به کار رفته است، پرتکرارترین همنشینهای ظن تعیین گردید؛ آنگاه با تکیه بر تحلیل سیاق آیات و توجه به روابط معنایی ظن با واژگان همنشین در این آیات، تلاش شد تا مفهوم قرآنی این واژه تبیین گردد.
در واقع چون در این بیت تشبیه ظن به ظن درست نبوده، ابوعبید ظن را به یقین تفسیر کرده است؛ در حالی که اگر ظن را به امید و طمع معنا کنیم، مشکل برطرف میشود و ظن نیز از معنای خودش تهی نشده است و جزء معنایی عدم اطمینان را با خود دارد.
اما درباره اینکه برخی گزارشهای لغوی حاکی از آن است که واژه ظن دارای دو مفهوم متضاد است، باید گفت: با توجه به بخشهای مختلف گزارشهای لغوی و نیز شواهدی که نویسندگان آنها ارائه دادهاند، معنای علم یا یقین به عنوان معنایی خاص، با تکیه بر برخی شواهد برای ظن گزارش شده است؛ به طوری که خود ایشان نیز بین ظن به معنای علم و علم یقینی تفاوتهایی را ذکر کردهاند.
اما به نظر میرسد معنا کردن ظن به کذب صحیح نیست و نباید ملازمت معنایی ظن با کذب در برخی آیات منجر به آن شود که ظن را از معنای ظاهری آن دور کنیم؛ بلکه باید گفت در چنین مواردی، لفظ ظن بر معنای اصلی خود باقی میماند، در عین آنکه دلالت بر کذب هم دارد؛ زیرا اولا معنای لغوی ظن، عدم اطمینان و احتمال است که متفاوت از کذب است؛ ثانیا ظن در بسیاری از اوقات، بهویژه در امور معنوی و غیرمادی که مظنون غایب است و امکان دسترسی به آن وجود ندارد، توأم با نادرستی است و در نتیجه اتکا به ظن در چنین اموری، به احتمال بسیار زیاد توأم با کذب است.