خلاصة:
نهادهای اجتماعی در جامعه اسلامی عصر نبوی، در حالی شکل گرفتند که ناظر به مکانت زنان و حضور آنها در عرصههای مختلف بود. اعطای ارزشهای انسانی به زنان و افزودن موقعیت اجتماعی آنان در جامعه اسلامی، سبب شد تا هنجارهای اسلامی منطبق با ارزشهای قرآنی، متکی بر آموزههای الهی ناظر به ترفیع جایگاه زنان در جامعه مطرح شود. رفع موانع حضور اجتماعی زنان و برداشتن ممنوعیتهای اجتماعی و تصحیح تصورات جاهلی درباره زنان سبب شد تا عرصههای اجتماعی جدیدی برای حضور فعال زنان گشوده شود و تحقیرهای عصر جاهلی، جا را به ارزشهای انسانی و تشویق های فرهنگی دهد که همین عامل سبب شد تا در عرصههای مختلف اجتماعی اعم از علمی ـ فرهنگی، حکومتی ـ سیاسی و نظامی و اقتصادی بانوان حضوری همدلانه و فعال بیابند. بر این اساس، مقاله حاضر تلاش دارد تا با رهیافتی تاریخی و جامعهشناختی، ضمن بررسی نقشهای محقق زنان در تاریخ عصر نبوی، با تصورات متکی بر نقشهای محول قرآنی و نبوی، حضور آنها را در توسعه نهادهای اجتماعی مدینه النبی معرفی و عوامل موثر بر رشد تکاپوهای فرهنگی و اجتماعی زنان در این عرصه را با روش توصیفی ـ تحلیلی بازشنایی کند و به پرسش های مطرح پاسخ دهد.
ملخص الجهاز:
پرسش مطرح در اين زمينه کيفيت عملکرد پيامبر(ص ) براي ايجاد نقش فعال زنان در نهادهاي صدر اسلام است که چگونه اين نهادها تأييد يا تأسيس شدند؟ بنابراين ، شناسايي نهادهاي مختلف و حضور زنان در اين عرصه ها نيازمند شناخت عملکرد رسول خدا(ص ) به عنوان حاکم جامعۀ اسلامي است که فرضيۀ مطرح آن است که در صورت همکاري با زنان و تأييد کارهاي آنان اين امور امضا شده است و در صورت منع نبي (ص )، زنان بايد از اين حوزه دوري کنند.
تعليم و تربيت يکي از عوامل مؤثر رشد نهادها در اسلام بود که اين نقش از طريق مادر توسعه يافت ؛ زيرا اسلام با اهميت يکساني آموزش مرد و زن (امام صادق (ع )، ١٤٠٠ق : ١٣؛ قزويني، بيتا: ١/ ٨٤) سبب شد تا زنان بعد از فراگيري امور ديني، اولين آموزه هاي ديني را به کودکان بياموزند و نهاد آموزشي را در خانواده بنيان نهند.
نهاد عظيم حج (احمد بن حنبل ، بيتا: ٦/ ٤٠٢)، محل ديگري براي گسترش دعوت ديني و فرهنگي اسلام بود که زنان (ابن اثير، ١٤٠٩ق / ١٩٨٩: ٦/ ٦٢) نيز ملزم به عمل کردن تعليمات وحياني در اين ايام بودند، اشتياق زياد زنان به حضور در مناسک حج را ميتوان در حضور همسران رسول خدا(ص ) در ايام حج (ابن سعد، ١٣٧٤: ٨/ ١٦٦) (ابن کثير، ١٤٠٧ق / ١٩٨٦: ٥/ ١٤٠) همراه رسول خدا(ص ) و پس از رحلت ايشان (ابن سعد، ١٣٧٤: ٨/ ١٦٩) مشاهده کرد.