خلاصة:
ابن‌مسکویه، خواجه نصیر و حکیم جعفر کشفی اگرچه هر سه دیدگاه علم‌النفسی و روانشناختی نسبتا مشابهی دارند، به نظریة حد وسط ارسطو قائل هستند و فضایل چهارگانه حکمت، شجاعت، عفت و عدالت را اصلیترین فضایل اخلاقی بشمار می‌آورند، اما با یکدیگر اختلاف نظر نیز دارند. این مقاله ضمن تبیین دقیق اشتراکات، نقاط افتراق و اختلاف هر یک از سه حکیم در باب فضایل چهارگانه را بدقت مورد واکاوی قرار داده است. از همین روی، پس از تفکیک فضایل به اصلی و فرعی، فهرست و تعریف فضایل فرعی از نگاه هر یک از حکیمان مورد تحلیل و مقایسه قرار گرفت. یافته‌های نوشتار حاضر گویای آنست که بیشترین قرابت و اشتراک نظر ابن‌مسکویه، خواجه نصیر و کشفی مربوط به فضیلت حکمت و فضایل فرعی آن میگردد ولی در زمینة شجاعت، عفت و عدالت اشتراک و اختلاف نظر نسبتا قابل توجهی میان آنها دیده میشود. مثلا در زمینه فضیلت عفت، میان آراء ابن‌مسکویه و خواجه نصیر اختلاف نظر اندکی دیده میشود اما حکیم کشفی، هم فهرست فضایل فرعی متفاوتی از دیگر حکیمان دارد و هم بیشتر عفت را در پیوند با خویشتنداری اقتصادی و جنسی طرح میکند. فهرست و تعریف فضایل فرعی ذیل عدالت از منظر خواجه نصیر و کشفی نیز اگرچه کاملا مشابه یکدیگر است، اما فهرست فضایل فرعی عدالت از نگاه ابن‌مسکویه سیزده مورد افزون بر فهرست دو حکیم دیگر دارد.
ملخص الجهاز:
یافته‌های نوشتار حاضر گویای آنست که بیشترین قرابت و اشتراک نظر ابن‌مسکویه، خواجه نصیر و کشفی مربوط به فضیلت حکمت و فضایل فرعی آن میگردد ولی در زمینه شجاعت، عفت و عدالت اشتراک و اختلاف نظر نسبتا قابل توجهی میان آنها دیده میشود.
مثلا در زمینه فضیلت عفت، میان آراء ابن‌مسکویه و خواجه نصیر اختلاف نظر اندکی دیده میشود اما حکیم کشفی، هم فهرست فضایل فرعی متفاوتی از دیگر حکیمان دارد و هم بیشتر عفت را در پیوند با خویشتنداری اقتصادی و جنسی طرح میکند.
فهرست و تعریف فضایل فرعی ذیل عدالت از منظر خواجه نصیر و کشفی نیز اگرچه کاملا مشابه یکدیگر است، اما فهرست فضایل فرعی عدالت از نگاه ابن‌مسکویه سیزده مورد افزون بر فهرست دو حکیم دیگر دارد.
اما بنظر میرسد ابن‌مسکویه و خواجه نصیر تحت‌تأثیر فرهنگ و میراث یونانیان، شجاعت را بیشتر مورد بحث قرار داده و مشخصا شهامت را یک خصلت اخلاقی میدانند و خطر کردن برای خودنمایی و جلب توجه دیگران را اخلاقا برسمیت میشناسند.
اما نگرش حکیم کشفی به فضیلت عفت متفاوت از نگاه ابن‌مسکویه و خواجه نصیر است.
از جمله اینکه خواجه نصیر فضیلت فرعی تواضع را ذیل شجاعت قرار میدهد حال آنکه کشفی آن را ذیل عفت تعریف میکند و ابن‌مسکویه اساسا آن را در فهرست فضایل جای نداده و به آن نمیپردازد.
6. در زمینه فضیلت عفت، میان آراء ابن‌مسکویه و خواجه نصیر اختلاف نظر اندکی دیده میشود اما حکیم کشفی، هم فهرست فضایل فرعی متفاوتی از دیگر حکیمان دارد و هم بیشتر عفت را در پیوند با خویشتنداری اقتصادی و جنسی طرح میکند.
(
, 
, 
)
