خلاصة:
منظومههای قضا و قدر از آن دسته آثاری هستند که در دورۀ زمانی صفویه تا قاجاریه با محوریت تفکر جبری و در قالب طرح یک داستان سروده شدهاند. بیشتر این منظومهها
بهصورت نسخۀ خطی در دست است و تعداد آنها به بیش از 20 مورد میرسد. در این مقاله 4 نسخۀ چاپی و 11 نسخۀ خطی این منظومهها از دیدگاه بررسی عناصر فرهنگ و ادبیات عامه بررسی شدهاند. با وجودی که منظومههای قضا و قدر در قالب ادبیات رسمی و با محوریت یک موضوع کلامی و فلسفی سروده شدهاند، مشخصههای زبانی و محتوایی آنها ثابت میکند که منبع الهام اصلی این متون، فرهنگ و ادبیات عامه است. نوع برخورد سطحی با موضوع چالشبرانگیز قضا و قدر و عاری بودن متن از استدلالهای پیچیدۀ فلسفی؛ ترویج تفکر تقدیرباوری در این منظومهها؛ بازتاب عناصری از فرهنگ و ادبیات عامه، مثل زبان و بیان ساده؛ وزن عامیانۀ این آثار؛ انعکاس باورهای خرافی مثل اعتقاد به بخت و اقبال؛ توصیف برخی از سنتهای مردمی، بازتاب برخی از رفتارهای عامه و توصیف شخصیتها و
مکانهایی از متن و بطن زندگی عامه از نشانههای تأثیرپذیری منظومههای قضا و قدر در ادبیات عامه است. منظومههای قضا و قدر از نظر بوطیقا و ساختار داستانی نیز کاملاً منطبق با ساختار قصههای عامیانه هستند. ضعف پیرنگ؛ ضعف حقیقتمانندی؛ اهمیت حادثهپردازی؛ شخصیتهای ایستا و قالبی؛ ابهام زمان و مکان و روایت داستان از زاویۀ دید دانای کل از ویژگیهای است که این منظومهها را با قصههای عامیانه پیوند میدهد.
The poems of fortuity are a collection of works written in the Safavid-Qajar period based on the algebraic thinking in the form of a story. Most of these poems are in the form of manuscript and they are more than 20. In this article, four prints and 11 manuscripts of these poems have been studied considering the elements of popular culture and literature. Although the poems of fortuity are written in the form of formal literature with a focus on the theological and philosophical themes, their linguistic and content characteristics prove that the main source of inspiration for these texts is the folk cultures and literature. The superficial approach to the fortuity that challenges the subject, being free of the complex philosophical reasoning and the promotion of fatalism thinking in these poems, the manifestation of popular culture and literature such as simple language and expression, the slang tone of these works, realization of superstition such as the belief in fortune, describing some popular traditions, reflecting some popular behavior, and describing personalities and places in the popular life are some indications of fortuity poem being influenced by folk literature. In terms of story structure, fortuity is also perfectly consistent with the structure of folk tales. Weaknesses in plot and verisimilitude, centrality of the events, static and dynamic characters, vague time and place and the omniscient narrative are some features that link these poems to the folk literature
ملخص الجهاز:
٢. پيشينۀ پژوهش در موضوع انعکاس قضا و قدر در ادبيات فارسي و در شعر شاعراني چون فردوسي، سعدي، مولانا، حافظ و ديگران آثاري منتشر شده است ؛ اما مشخصا دربارة منظومه هاي قضا و قدر دورة صفويه چند مقاله در حد معرفي برخي از معروف ترين اين منظومه ها نگاشته شده است ؛ ازجمله سه مقالۀ پيدرپي با عنوان «قضا و قدر در ادبيات فارسي» (بهروز، ١٣٤٢)؛ «قضا و قدر در ادبيات فارسي» (منزوي، ١٣٥٠)؛ «شرحي دربارة مثنوي قضا و قدر» (گودرزي، ١٣٥٧) و «مثنوي قضا و قدر از سليم تهراني» (سجادي، ١٣٦١).
٣. معرفي اجمالي منظومه هاي قضا و قدر ١٥ مورد از منظومه هاي قضا و قدر دورة صفويه تا قاجار در اين پژوهش بررسي شده - اند: منظومه هاي طالب آملي (متوفي، ١٠٣٦ق )؛ سليم تهراني (متوفي، ١٠٥٧ق )؛ ملايحيي کاشي (متوفي، ق ١٠٦٤)؛ مسيح کاشاني (متوفي، ١٠٦٦ق )؛ محمدرضا سفره چي (تاريخ کتابت ، ١٠٤١ق )؛ حاذق گيلاني (متوفي، ١٠٦٧ق )؛ ملاعطاء هروي (متوفي، ١٠٧٧ق )؛ رشيد تبريزي (قبل از ١٠٨٣ق زنده بود)؛ قدسي کرماني (اواخر قرن ١١ق )؛ قاسماي سمناني (ولادت ، ١٠٦٤ق )؛ نافعاي قمي (سدة ق ١١)؛ اشرف مازندراني (متوفي، ١١٦١ق )؛ مير مشتاق (متوفي، ١١٧١ق )؛ طوفان هزارجريبي ( متوفي، ١١٩٠ق ) و بخارايي سرهندي (تاريخ کتابت مثنوي چاه وصال : ١٢٣٧ق ).
اگرچه اين منظومه ها در قالب ادبيات رسمي و با محوريت يک موضوع کلامي و فلسفي سروده شده اند؛ اما از يک سو، از نظر ساختار داستاني از الگوي قصه هاي عاميانه پيروي ميکنند و از نظر مواد و محتواي اثر نيز انعکاس دهندة بسياري از مختصات فرهنگ عامه هستند.