ملخص الجهاز:
"در جایی که«تفسیر»می‌کوشد کلیت معنی را بیان کند،«توضیح»نشان می‌دهد که اثر ادبی مستقل نیست بلکه حاصل معانی چندگانۀ نامتجانسی است و به این ترتیب«اثر ادبی در عنصر مادی خود مهر غیابی متعین شده‌ای را که در همان زمان اصل هویت و یکی و یکسانی اوست نیز بر جبین دارد».
آزمونهای رئالیسم اجتماعی-که صورت«رسمی و قراردادی»یافته بود-نشان داد که داستان و دیگر آثار هنری را نمی‌توان و نباید قرقگاه اندیشه معین و قراردادی ساخت و باید آن را آزاد گذاشت تا به کشف دورنمای اجتماعی و روحی و ژرفای واقعیت-که در کنه خود متضاد است-برود و دورنماها و اشخاص را در ابعاد متفاوت نشان دهد.
علاقۀ مادر به فرزندان و خانوادۀ ستمدیده در«گورستان غریبان»دل خواننده را به تپش و می‌دارد،در حالی که قلم نویسنده در ترسیم چهره فرماندۀ سپاه غرب و رؤسای اداره‌ها و روشنفکران فرنگی‌مآب چند دهۀ پیش به شدت مطایبه‌آمیز و استهزایی می‌شود و حسابی پوست این اشخاص را می‌کند.
اما او در این نبرد نابرابر از کیان خانواده و فرزندانش تا پای جان دفاع می‌کند و در لحظه‌ای که سید میران شکسته و فقیر و از پای اوفتاده است و به اغوای هما قصد فرار از کرمانشاه دارد،به یاری وی می‌شتابد و شویش را نجات می‌دهد.
این بخش رمان و وصف کارهای طوبا در سالهای قحطی و وبا، و آشنایی او با بزرگمردی چون شیخ محمد خیابانی-که او را از دست اوباشی چند نجات می‌دهد-بسیار واقعی و بومی است،اما نویسنده به زودی جهات واقعی زندگانی را رها می‌کند و به سوی سوررئالیسم می‌رود و کارهای طوبا را در پوششی از اسطوره،خرافه و رمز و راز می‌پوشاند."
(
, 
, 
)
