خلاصة:
از وجوه شخصیت سیاسی دولت صفویه گستردگی و استحکام و ابتکارات جدید در نظام اداری و
دیوان سالاری ایرانی است. این پژوهش به بررسی این مطلب پرداخته است که دیوانسالاری عصرصفوی
نمونهای کامل ازتشکیلات اسلامی و ایرانی است. تشکیلات و دیوان سالاری اسلامی وایرانی یکی از
مظاهر تفکر سیاسی اجتماعی مسلمانان است که به صورت میراثی عظیم از تجارب اداری به جا مانده است.
ظهور دولت صفوی نقطه عطفی درتاریخ دیوانسالاری و اداره مرکزی ایران از جهت تحول اساسی و
گسترده در تشکیلات اداری است، قدرت تشکیلاتی صفوی مورد توجه محققان و خاورشناسان علاقه مند
به صفویان قرار گرفته است؛ صفویان ضمن توسعه تشکیلات دولتهای محلی پیش از خود دیوان سالاری
اسلامی را برای ادره قلمرو وسیع خود گسترش و توسعه دادند واخرین مرحله شکوه و تعالی تشکیلات
اسلامی را رقم زذند. عصر صفوی که آغاز تاریخ جدید ایران در تشکیل نخستین دولت ملی است با
پیدایش تشکیلات اداری نوینی برای اداره امور ایران بزرگ همراه شده است. آنها در زمینه تشکیلات
کشوری و لشکری مناصب و سازمان های جدید با اصطلاحات خاص اداری تاسیس کردند و سازمان
نظامی و انتظامی بسیارقدرتمندی را بوجود اوردند و تشکیلات مالی صفویه موفق شد تجارت گسترده
داخلی و خارجی ونظام مالیاتی در ایران راسامان دهد. صفویان بسیاری از تغیرات وتحولات درنظام اداری
خود را در رقابت با تشکیلات دولت عثمانی تنظیم میکردند. در عصر شاه عباس اول، انقلابی درساختار
تشکیلات اداری به راهنمایی شیخ بهایی به ویژه در تشکیلات دینی صورت گرفت و وزیر نیرومندترین
شخص در دستگاه دیوانسالاری صفوی شد که مقامی برابر صدراعظم دولت عثمانی را داشت. پژوهش
حاضر معرفی و تحلیلی بسیار اجمالی از اساسیترین بخشهای تشکیلات اداری دولت صفویه است که بر
اساس کتاب تاریخ تشکیلات در اسلام (١٣٨٩) تنظیم شده است. و اصالت و اهمیت و جایگاه صفویه در
توسعه و استمرار نظام کلاسیک تشکیلات اسلامی را نشان داده است. این تحقیق تلخیص کتاب
دیوان سالاری صفویه و بخش دیوانسالاری عصرصفوی ازکتاب تاریخ تشکیلات در اسلام است که در
این پژوهش بر اساس تحریر مقاله تشکیلات اسلامی و دیوان سالاری ایرانی در عهد دولت صفویه (١١٣٥–
٩٠٧/ ١٧٢٢–١٥٠١) تدوین شده است که در همایش ملی دیوان سالاری در شرق جهان اسلام تا قرن
سیزدهم هجری (١٨-١٩ اردیبهشت١٣٩٧) ارایه شد.
ملخص الجهاز:
٢- تحول و توسعه تشکيلات اسلامي در عصر صفويه : ٢-١- ديوان سالاري صفوي نقطه عطف تشکيلات اسلامي دولت صفوي رکن تاريخ ديوانسالاري و اداره مرکزي در ايران است از جهت تحول اساسي و گسترده در تشکيلات است ، که مورد توجه همه خاورشناسان علاقه مند به صفويان از جمله هينتس ، قرار گرفته است ؛ برقراري اصول تشکيلاتي در کار مجامع طريقتي به وسيله صفويان نشان استعداد اداري آن ها در آغاز حکومت است ، لباس متحدالشکلي که حيدر براي پيروان خود معين کار از استعداد او در کار اداره قدرت و ديوانسالاري حکايت ميکند؛ از زمان شيخ حيدر (د٨٩٣ ه) به بعد، تاج صفوي را که به کلاه حيدر موسوم بود به سر گذارند (هينتس ، ص ٩١).
شاه عباس به خاطر اصلاحات در اداره مرکزي دولت صفوي لقب کبير گرفت ، او اصلاحاتي مفيد در نظام خاصه به عمل آورد، تشکيلات صفويان بويژه اصلاحات شاه عباس مورد نقد وبررسي قرار گرفته است ازجمله برخي خاورشناسان ان را آغاز انحطاط دولت صفوي دانسته اند (کمبريج ، ١٧٤) از ديگر انتقادات بر ديوان سالاري صفوي تنظيم امور مالي در مورد محور نيروي نظامي صفويه يعني کارگزاران و حکام نظامي قزلباش است که بخش اعظم درآمد ايالات را در محل خرج ميکردند، از ديگر انتقادات بر ديوان سالاري صفويه ، رشد نظام حرمسرا بود و ديگر مورد انتقاد در گزينش و مديريت مقام عالي در ايالت هاي ايران است که شاه صفوي را عادت بر اين بود که فرزندان خود را حاکم ايالات سازند؛ آن ها حتي در سن خردسالي به حکومت ميرسيدند و تحت حضانت يک امير قزلباش به نام "لله " (اتابک دوره سلجوقي) در کاراداره امور بودند.