خلاصة:
«صحبت» و آداب آن بهعنوان یکی از موضوعات مهم و موکد، در سیر و سلوک عرفانی جایگاه ویژهای دارد. بخش قابل توجهی از آداب این مبحث مهم، در متون نثر عرفانی بازتاب یافته است. در این مقاله به بررسی و مقایسة جایگاه «صحبت» در دو اثر مهم نثر عرفانی، کشف المحجوب هجویری و عوارف المعارف سهروردی پرداخته شده است. مبحث صحبت در این دو اثر از ابعاد و جهات متعدد، مانند آداب و انواع صحبت، بررسی شده است. ازآنجاکه نویسندگان دو اثر نامبرده، هر دو از پیروان مکتب بغداد و اهل صحوند، در بسیاری از مسائل و موضوعات کلی صحبت، اتفاق، نظر و در موارد اندکی نیز اختلاف نظر دارند. موضوع ابتدا بهصورت تفصیلی و بهتفکیک کتابها بررسی شده و در قسمت پایانی مقاله بهاجمال به تفاوتها و شباهتهای دو اثر مذکور اشاره شده است.
ملخص الجهاز:
پیشینه تحقیق اهمیت آداب و شرایط صحبت پس از اشاره در کتب آسمانی و احادیث، به صورت پراکنده در آثاری همچون: الرعایة لحقوق الله حارث محاسبی (م 243ق)، اللّمع فی التصوف سرّاج طوسی (م 378ق)، قوتالقلوب ابوطالب مکی (م 386ق)، کشفالمحجوب علی ابن عثمان هجویری (م 465ق)، رسالة قشیریه ابوالقاسم قشیری (م 465ق)، احیاء علومالدین ابوحامد غزالی (م 505ق)، التصفیه فی احوال المتصوفه اردشیر عبادی (م 545ق)، آداب المریدین ابونجیب سهروردی (م 563ق)، فوائح الجمال و فواتح الجلال نجمالدین کبری (م 618ق)، عوارفالمعارف ابوحفص سهروردی، فتوحات مکیه و اسرار الخلوة محییالدین عربی (م 638ق)، مصباحالهدایه و مفتاحالکفایه عزالدین محمود کاشانی (م 735ق)، اورادالاحباب و فصوصالآداب ابوالمفاخر باخرزی (م 736ق)، مورد توجه قرار گرفته است.
در حوزة عرفان اسلامی و تصوف، «ادب» را که سالک باید در همه حال با تکلف یا بیدستور شیخ آن را رعایت کند (کاشانی، 1381، ص207)، اجتماع صفات نیک در سالک راه حق (قشیری، 1381، ص478) و تهذیب ظاهر و باطن وی (کاشانی، 1381، ص204) معنا کردهاند و بیشتر متصوفه آن را مرحلهای از مقامات یا حالات میدانند و ترک ادب را جایز نمیدانند؛ ازاینرو در رسایل خود برای اعمال ظاهری و باطنی سالک، آدابی مخصوص قائل شدهاند که انجام آن واجب است؛ از جمله: آداب سفر کردن، آداب غذا خوردن، آداب لباس پوشیدن، آداب مراد، آداب مرید و...