مولوی و حقانیت تشکیکی ادیان مقالة

سه رویکرد انحصارگرایی، شمول‌گرایی و کثرت‌گرایی دینی تلاش دارند تا پاسخی عقلانی به پرسش از حقانیت معرفت شناختی و نجات شناختی ادیان تدارک ببینند. مشکلات این سه رویکرد، زمینه لازم را برای رویکرد حقانیت تشکیکی ادیان فراهم می‌کند که در آن همه ادیان و پیروان آنها بطور تشکیکی و سلسله مراتبی از حقانیت معرفت شناختی و نجات شناختی برخوردار هستند. به نظر می‌رسد مولوی نیز با نظر به گرایش عرفانی خود از دیدگاه حقانیت تشکیکی ادیان حمایت می‌کند. مبانی و اصول نگرش تشکیکی مولانا به حقانیت تشکیکی ادیان را می‌توان در مواردی چون وحدت متعالی ادیان، واقعیت کثرت خارجی ادیان، تفاوت‌ گذاری بین دین و شریعت، تفاوت‌های راه حق از باطل و اسلام تجلی دین و شریعت برتر و پیامبر اسلام الگوی رسول خاتم و متعالی ملاحظه کرد. مجموعه این موارد نشان می‌دهد که مولوی نگرشی تشکیکی به ادیان الهی و بعضا غیرالهی دارد که در آن همه ادیان به تناسب بهره‌مندی‌شان از حقیقت مطلق، واجد حقانیت و منجر به رستگاری و نجات هستند. ضمن اینکه لازمه منطقی پذیرش حقانیت تشکیکی ادیان، اقبال به دین اسلام بعنوان آخرین و کامل‌ترین دین و رسول گرامی اسلام بعنوان آخرین و بهترین و کامل‌ترین انبیاء الهی است. در این رویکرد، برتری و کمال دین خاتم و رسول آن، به معنای نفی وجوه مثبت ادیان پیشین نیست، بلکه تاکید می‌شود که این دین و رسول آن ضمن اینکه کمالات ادیان و انبیاء قبلی را دارند، واجد کمالات جدیدی هستند که در آنها نیست، که همین ویژگی مبین عقلانیت رویکرد حقانیت تشکیکی ادیان است.

در واقع حقانیّت تشکیکی ادیان در منظر مولوی، که اینجا به کثرت‌گرایی تشکیکی نیز از آن تعبیر می‌شود، مدعی است که همۀ ادیان، به‌ویژه ادیان الهی، از حقیقت الهی‌ بهره‌مند هستند؛ اما این بهره‌مندی به‌صورت مساوی نیست، بلکه ادیان به‌طور سلسله‌وار و طولی با توجه به مرتبۀ کمال خود از حقیقت مطلق الهی بهره‌مند هستند که در رأس این سلسلۀ تشکیکی بهره‌مندی ادیان، اسلامِ خاتم قرار دارد. این دیدگاه ضمن اینکه پیوندی با نگرش عرفانی وحدت متعالی ادیان دارد، همچنین راه نجات و رستگاری را برای پیروان همۀ ادیان، به‌ویژه ادیان الهی، به‌طور تشکیکی گشوده می‌داند به نحوی که آنها می‌توانند مطابق قابلیت‌های ایمانی خود نجات یابند. بنابراین در منظر عرفانی مولوی، ما هم اصل و حقیقت ادیان را به خداوند مطلق واحد و وجود حقیقی او نسبت می‌دهیم و هم به واقعیت تکثرات خارجی ادیان توجه داریم؛ اما نتیجه‌ای که از امتزاج وحدت حقیقت و کثرت تجلّی‌های ادیان حاصل می‌شود، همان حقانیّت تشکیکی ادیان است، به این معنا که دین الهی، واحد و حقیقت آن تشکیکی بوده و متناسب با فهم و درک آدمیان، در هر زمانی بخشی از آن در قالب شریعت یکی از انبیاء نازل می‌شود: تا قیامت هست از موسی نتاجاین سفال و این پلیته دیگر است نور دیگر نیست، دیگر شد سراجلیک نورش نیست دیگر زان سر است (مولوی، 1377: ص‌1256) اکنون می‌توان گفت از نتایج امتزاج وحدت و کثرت دینی آن است که هر شریعتی که توسط خداوند متعال نسخ می‌شود، شریعتی برتر جای آن را می‌گیرد.