خلاصة:
در ارتباط با زمان آغاز خطبههای نماز جمعه نسبت به زوال، چهار دیدگاه وجود دارد، که عبارتند از: عدم جواز قبل از زوال، وجوب ایراد پیش از زوال، استحباب تقدیم بر زوال و جواز خطبه خواندن امام قبل از زوال. در این پژوهش ادله دیدگاههای مختلف مورد بررسی قرار گرفته است. استحباب و وجوب تقدیم خطبه با توجه به ادلهای که بر عدم جواز اقامه شده است، قابل دفاع نیست. نیز شمول نماز جمعه نسبت به خطبهها با ادلهای که برای شرطیت زوال بیان شده است قابل اثبات نیست. سایر ادله نیز یا اطلاق داشته و قابل تقیید است یا دلالت آنها مشروط به عدم ورود بیان بر جواز است. دلالت صحیحه عبداللهبنسنان بر جواز، روشن و غیرقابل توجیه است و میتواند بر ادله عدم جواز مقدم شود. در نتیجه ایراد خطبه قبل از زوال جایز است؛ اما تأخیر آن از زوال با توجه به دلالت قطعی سیره و استمرار تأخیر در نماز جمعه پیامبررجحان دارد.
ملخص الجهاز:
محقق حلی بعد از نقل دو قولِ جواز خطبهها قبل از زوال و وجوب خطبهها بعد از زوال، برای قول اول -که مختار ایشان است- به روایت انس «كذا نصلي مع رسول اللّه الجمعة إذا مالت الشمس؛ هنگامی که خورشید مایل میشد با رسول خدا جمعه میخواندیم» استدلال نموده است.
بیان این نکته نیز ضروری است که حتی با حمل صلاة الجمعه به دو رکعت نیز نمیتوان این روایات را با ادله وجوب خطبهها بعد از زوال متنافی دانست؛ زیرا این حمل به علت اجمال در لفظ صلاة الجمعه و حمل بر قدر متیقن است و استظهاری از این ناحیه صورت نگرفته است و اگر حمل بر قدر متیقن پذیرفته نشود، احتمال چنین مطلبی موجب اجمال لفظ صلاةالجمعه از این ناحیه شده، از استدلال به این روایات برای اثبات وجوب خطبهها بعد از زوال و یا جواز خطبهها قبل از زوال، مانع میشود و دیگر استدلال از ناحیه شمول صلاةالجمعه نسبت به خطبهها یا عدم شمول خطبهها، برای هیچ یک از دو قول منتج نیست.
لذا در مقام بیان کیفیت نماز جمعه و خطبه تنها ایراد خطبهها قبل از زوال را بیان میکنند و هیچ اشارهای به جواز آن بعد از زوال ندارند، که خود شاهدی بر اراده وجوب در کلام این دو بزرگوار است.
با توجه به کلمات بزرگانی که نقل شد و همچنین روایت علل و با ضمیمه کلام تمام کسانی که برای وجوب خطبه بعد از زوال به آیه سوره جمعه استدلال کردهاند، به نظر میرسد باید پذیرفت که مراد از ندا در این آیه اذان است.
نکته اختصاصی روایت آن است که حضرت در مقام بیان کیفیت اقامه نماز جمعه است و تنها به ذکر خطبهها بعد از اذان اکتفا فرمودهاند که دلالت یا اشعار به عدم جواز خطبهها قبل از زوال دارد.