خلاصة:
محقق ترمذی و شمس تبریزی هر دو از مشایخ سلسلۀ مولویه محسوب میشوند که مهمترین اقدام عملی آنها تربیت اندیشمندی وارسته به نام مولانا جلالالدیّن است. غور و تامل در کتاب «معارف» «محقق ترمذی» و «مقالات» «شمس تبریزی» نشان میدهد که این دو عارف وارسته علیرغم اختلاف در روش سلوک و بعضی از تعالیم، در بسیاری از اصول عرفانی مانند «وحدت وجود»، «ولایت»، «ریاضت» و «چلهنشینی» نظرات مشابهی دارند. محقق ترمذی در مرتبۀ اولیای عاشق حرم خداوندی بوده و از نظرمرتبۀ عرفانی مقامی کمتر از شاه معشوقان(شمس تبریزی) داشته، لیکن بسیاری از مسائل عرفانی بازتاب یافته در مقالات شمس را درک کرده و این مساله موجب به وجود آمدن شباهتهایی در سبک فکری هر دو شده است. در این جستار پس از گفتاری مختصر در خصوص مقام عرفانی محقق ترمذی و شمس تبریزی، درونمایههای فکری مشترک موجود در سبک فکری آنها بررسی خواهد شد.
ملخص الجهاز:
مولانا پس از فوت پدرش ، سلطان العلماء، دامن لالاي پير خود، برهان الدّين ، را دريافت و اين پير صاحب حال با اينکه تبحّر مولاناي جوان را در علم قال تحسين کرد، امّا وجودش را از عشق و حال خالي ديد و خطاب به او گفت : اگر چه از نظر علوم ظاهري وارث پدرت شده اي، امّا پدرت علاوه بر اين علوم ، بر علوم باطني نيز آگاه بود و آن معاني از بهاءولد به من رسيده است ، پس تو نيز آن ها را از من کسب کن تا مانند من از احوالات روحاني او سرمست گردي و در ظاهر و باطن وارث پدرت شوي: قـــال او را گرفتـــه اي بـــه دو دســـت همچـو مـن شـو ز حـال او سـر مسـت تـــا تمامـــت تـــو وارثـــش گـــردي زانکـــه بـــيحـــال ، در نظـــر گـــردي وارث والـــدي تـــو انـــدر پوســـت غــز، مــن بــرده ام ، نگــر در دوســت (سلطان ولد، ١٣٨٩: ١٩٢) مهمترين هدف محقق ترمذي رساندن مولوي به مقام عرفاني بهاءالدّين سلطان العلماي بلخي بود که اين امر مهّم به واسطۀ تعليمات پير ترمذ تحقق يافت و مولانا با سرسپاري به او جاني دوباره يافت : شـــد مريـــدش ز جـــان و ســـر بنهـــاد همچـــو مـــرده بـــه پـــيش او افتـــاد پـــيش او چـــون بمـــرد زنـــدش کـــرد گريــه اش بــرد و کــان خنــدش کــرد (همان : ١٩٣) مولانا در مدّت مصاحبت با لالاي پير به مقام فنا رسيد و پس از او با سلوک در طريقتش به انساني آرماني تبديل شد و چنان پختگي و بصيرتي را تجربه کرد که توانست حقيقت وجودي درويش قلندري مانند شمس تبريزي را درک نمايد.