خلاصة:
اردشیر بابکان در سال ۲۲۴ میلادی موفق به برانداختن سلسلهٔ اشکانی شد. گزارش این خیزش که هم در منابع بومی ایرانی و هم در منابع غیر ایرانی بازتاب یافتهاست، فاقد هماهنگی و جهتگیری یکسان است. در منابع فارسی و عربی دورهٔ اسلامی این رخداد در هالهای از ابهام قرار گرفتهاست، به گونهای که گاه گزارشهای ضد و نقیضی در مورد سیر تاریخی حرکت اردشیر بابکان، از قیام تا رسیدن به مقام شاهنشاهی، دیده میشود. هدف از پژوهش حاضر آن است که در کنار بررسی و تحلیل گزارش-های تاریخی در رابطه با سیر تاریخی خیزش اردشیر بابکان، با اتکاء به منابع معتبر و مستندتری چون سکهها، سنگنبشتهها و سنگنگارهها تصویر روشنتری از این رویداد و در نهایت نتایج مفیدتری در باب چگونگی شکلگیری شاهنشاهی اردشیر بابکان ارائه شود. در نتیجهٔ این پژوهش مشخص گردید که خط سیر حرکت اردشیر را میتوان به دو دوره تقسیم کرد: دوره شاهی و دورهٔ شاهنشاهی. او متعاقب قدرتگیری در پارس و شکست آخرین شاهنشاه اشکانی، به جانب نواحی مرکزی و سپس نواحی شمال و شمال غرب ایران پیش رانده و در مرحلهٔ بعد، نواحی شرقی را تصرف و در نهایت خود را به تیسفون رساندهاست.
ملخص الجهاز:
از آنجا که دو تاریخ دیگر به صراحت از آتش اردشیر و آتش شاپور نام میبرند، پس میتوان از سال ۲۰۶ م بهعنوان شروع دورانی مهم در تاریخ ساسانیان، یا وقوع رویدادی در فارس که موجب این تاریخنگاری شدهاست، یاد کرد و آن به احتمال زیاد همانا قیام بابک علیه شاهنشاهی اشکانی بودهاست.
۴-اردشیر، از اردشیر خوره تا تیسفون: به گفتۀ طبری اردشیر در ده طیروده از روستای اصطخر به دنیا آمد در هفت سالگی توسط پدرش و با اجازۀ گوچیهر حاکم اصطخر، به نزد تیری ارگبد دارابگرد رفت و در آنجا تربیت یافت و بعد از مرگ تیری ارگبد این شهر شد؛ بنابراین اردشیر مبارزهٔ خود را دور از مقر شاهان پارس (در اصطخر) و دورتر از مرکز شاهنشاهی اشکانیان آغاز و به ترتیب نواحی چوپانان به شاهی فاسین، کونس به شاهی منوچهر و لزویر/ لرویر به شاهی دارا را فتح کرد.
بر روی این سکهها، سر اردشیر به حالت نیمرخ و با تاج (کلاه) معروف شاهان اشکانی (تیار) به تصویر درآمده است و عبارت mazdysn bgy Ardaxšahr šah Aryan «بغ مزداپرست اردشیر شاه ایران» به چشم میآید که به چیرگی او بر پارس، شکست پادشاهان محلی و غلبه بر کسانی از خاندان خود که با او رقابت میکردند، اشاره دارد اما در پشت سکه، تصویر آتشدان مشتعلی– بر خلاف سکههای نوع اول دورۀ شاهی او که بابک حضور داشت– به نمایش درآمده و عبارتNWRAZY ’rthštr «آتش اردشیر» دیده میشود (تصویر ۴).