خلاصة:
تبویب مناسب علوم، فواید زیادی دارد. فهم بهتر مسائل، تسلط بر سراسر علم و فراهم شدن زمینه تولید از جمله این فواید است. فقهای امامیّه برای تبویب مسائل فقهی، خدماتی انجام داده و روشهای متفاوتی را در پیش گرفتهاند. این مقاله کوشیده با بازخوانی تبویبهای مطرح شده، ساختار جدیدی را با هدف جبران ناکارآمدیها و با در نظر داشتن گستردگی احکام شرعی و مسائل نوپیدای فقهی عرضه کند. نخست گزارشی اجمالی از ساختارهای موجود، بیان و بررسی شده و در ادامه با طرح مبانی و مقدمات نظری، ساختار دیگری پیشنهاد شده است.
ساختار پیشنهادی با نگاه استقلالی به خصوص احکام تکلیفی، در پنج باب کلی «ایمان به اصول عقاید امامیه، ایجاد اجتماع اسلامی، مراعات حق الناس، مراعات حق الله و انجام معاملات و مباحات» ارائه شده است. در تبویب پیشنهادی، شروط منطقی تقسیم مانند عدم تداخل و جامعیت اقسام و همچنین قاعده «الاهمّ فالاهمّ» رعایت شده است. ویژگی تبویب پیشنهادی این است که مباحث اخلاقی فقهی و بحث فقههای اجتماعی جایگاه مناسب یافتن یافته است.
ملخص الجهاز:
این مباحث معمولاً ذیل مکاسب محرمة، یا کتاب القضاء و یا بحث نهی از منکر، ذکر میشوند درحالی که اهمّیت و کاربرد این بحثها از بسیاری از موضوعات دیگر مهمتر است و مقتضی آن وجود دارد که باب مستقلی برای آنها ترتیب داده شود.
بازگشت تقسیم ابواب فقه به تقسیم ثنائی، به این نحو است که فعل مکلف یا از افعالی است که وجود یا عدم آن، مقدمه تعبد او به خدا و احکام او است که میشود باب اول و اسم آن، «ایمان به اصول عقاید امامیه» است، یا این گونه نیست.
شده در حالی که غالب افعال این باب، مصداق عنوان مذکور هستند نه همه آنها، به طور مثال: عدم یاس از خدا، از لوازم قریب اصول اعتقادات است نه از خود آنها.
باب اول: ایمان به اصول عقاید امامیه این باب، شامل احکام افعالی است که وجود یا عدم آنها، مقدمه تعبد به شارع هستند.
باب دوم: ایجاد اجتماع اسلامی در این باب، فعلهایی ذکر میشوند که وجود یا عدم آنها، مقدمه تعبد به شارع نیست، ولی مصداق یا جزئی از فعل یک جامعه هستند که موضوع تکلیف واقع شده است، مانند: جهاد، امر به معروف، نهی از منکر، برخی از تصرفات حاکم شرع، اقامه حدود و تعزیرات.
باب چهارم: مراعات حق الله این باب، احکام افعالی را بیان میکند که علاوه بر اینکه وجود یا عدم آنها، مقدمه تعبد به شارع و مصداق یا جزئی از فعل اجتماع که موضوع تکلیف شده باشد نیست، فقط حق الله است، مانند: خواندن صلاة، انجام حج، گرفتن روزه، وصیت کردن، وفای به عهد، نذر و قسم، شرب خمر کردن و زناکردن.