بازخوانی و تحلیل ابیات دشوار قصیده‌ای با التزام «صبح» از خاقانی شروانی مقالة

خاقانی شروانی به‌سبب داشتن ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد، شیوه‌ای نو و غریب در ادب پارسی پدید آورده است. بهره‌گیری بسیار از ظرفیت‌های زبانی و ادبی، آگاهی از انواع علوم زمانة خود و کاربرد هنرمندانة آنها در شعر، توصیفات دقیق و گونه‌های تازه در صور خیال و ایجاد پیوندها و تناسبات لفظی و معنوی ظریف ازجملة این ویژگی‌هاست؛ البته این ویژگی‌های خاص بر پیچیدگی اشعار او نیز افزوده است. به همین سبب برای نمایان‌شدن همة نکته‌های پنهان و زیبایی‌های ادبی و فنی شعر او، خواننده باید دقت و کوشش بسیار داشته باشد. از همین روست که تاکنون شروح متعددی بر دیوان خاقانی نوشته شده است. با وجود این، هنوز گره بسیاری از مشکلات شعر او ناگشوده مانده است. یکی از قصاید دیوان خاقانی که اتفاقاً ابیات دیریاب و دشواری نیز دارد، قصیده‌ای است که خاقانی آن را در مدح خاقان اکبر منوچهر شروانشاه و بستن سد باقلانی و با التزام «صبح» در هر بیت سروده است. در این پژوهش، ضمن مطالعه و نقد همة شروح پیشین، کوشیده‌ایم تا با بررسی و تحلیل نُه بیت دشوار از این قصیده ـ که به عقیدة نگارندگان به تأمل بیشتری نیاز داشته ‌است ـ گام دیگری برای رفع پیچیدگی‌های شعری و ایضاح سخن خاقانی برداریم.

Abstract Khāqāni Shirwāni, is one of the best poets who created a new form and style in Persian literature by his unique features. Some of the features are utilizing the maximum of linguistic and literary capacities, having complete knowledge of all kinds of sciences of his age and using them artistically in a poem, exact descriptions, new kinds of imagination, and making delicate links and relations. These special features have, of course, added to the complexity and difficulty of his poems. For this reason, the appearance of all the hidden points and the literary and technical beauty of his poetry requires the reader's diligence and endeavor. Due to this fact, various interpretations have been written on his Divan (collection). Nevertheless, problems in his poems have not been solved yet. One of his odes, which has difficult couplets, is the one in the praise of Khāqān-e Akbar Manoochehr Shirvānshāh, and the closure of Bāqlāni dam by use of ‘Sobh’ in each couplet. In this study, while investigating and criticizing all the previous interpretations, we have decided to take another step towards eliminating the poetry complexities and clarifying Khāqāni's words by studying and analyzing nine difficult couplets of this ode. Introduction Khāqāni Sharvāni is one of the brilliant Persian poets who has his own language and literary taste. He has his own unique and significant style. Using verbal and semantical capacities in its full extent, and also employing scientific concepts and terminologies of his own time in a creative way lead him to become a virtuoso. Khāqāni introduced figure of speech into scientific knowledge, and by doing so, he represented genuine images which lead to aesthetic values and poetic intrications in his works. There are various interpretations on his Divan (collection). Despite all of these attempts, there are still many complications in his works which many critics could not perceive them, and even in some cases interpreters follow the wrong set of assumptions. The purpose of this study was to analyze nine difficult couplets of one of Khaqani’s odes with the emphasis on using the word ‘Sobh’. Material & Methods In this study, library sources was used; through which some of Khāqāniʼs abstruse verses are studied rigorously. By using credible and original sources such as archaic tomes, inter-textual and intra-textual evidence, and by interpreting and analyzing contemporary perspectives, we can reach a veracious interpretation for every verses. In this study, some arguments were introduced to correct some of the peculiarities of the verses. Discussion of Results & Conclusions One of the Khāqāniʼs odes which has abstract and intricate verses put emphasis on the word ‘Sobh’ to extol ‘Khāqān-e Akbar Manoochehr Sharvānshāh’ and the closure of Bāqlāni dam. This paper aimed to go through and interpret nine verses of this ode which, from the authors’ viewpoint, need more probe and investigations. In each case, by referring to various manuscripts and publications of Khāqāniʼs Divan, we attempted to find the best semantical interpretation of these nine verses, and then by using archaic sources, considering inter-textual and intra-textual hints and analyzing previous interpretations, we tried to terminate ambiguities. Hence, by doing so, we can achieve crystal clear meanings. In this way, we paid special attention to delicate semantic and verbal interrelation build up poetic texture of Khāqāniʼs works. We also paid attention to his distinctive style in using the knowledge of the time and in employing poetical and aesthetical images. The findings showed that if we ignore his creative conventions and imaginary forms, and if we overlook his mastery over his knowledge of his epoch, wrong assumptions will be made. By analyzing these verses, it was revealed that, in some cases, interpreters’ misreading and misconceptions created a huge obstacle for understanding the true meaning of his works. Another issue was Khāqāniʼs attention to multilayer meanings and concepts of some words and using these in an ambiguous way. Disregarding this poetic characteristic can lead to misjudgment of his poetic method. Analyzing and re-reading of this odes open up some new ways for perceiving the poetic intention and solving his poetic ambiguities, by which we can represent an analytic approach to understand hidden layers of his poems and to illuminate his main viewpoint as well as other interpreters and researchers’ perspective.

یکی از قصاید دیوان خاقانی که اتفاقاً ابیات دیریاب و دشواری نیز دارد، قصیده‌ای است که خاقانی آن را در مدح خاقان اکبر منوچهر شروانشاه و بستن سد باقلانی و با التزام «صبح» در هر بیت سروده ‌است؛ مطلع آن چنین است: جبهت زرین نمود طرة صبح از نقاب عطسة شب گشت صبح خندة صبح آفتاب (خاقانی شروانی، 1385: 45) کوشش شارحان در زدودن ابهام‌های معنوی و شرح برخی ابیات این قصیده به علت‌های گوناگون به نتایج درستی نینجامیده ‌است. دلیل این ادعا وجود شواهد متعدد در اشعار خاقانی است که همین ترکیب در آنها نیز، البته با جابه‌جایی‌هایی میان عناصر آن، به کار رفته ‌است: 1) از بیم تیغ خور سفرم هست بعد از آنک روز افکند کلاه و زند شب قبا زره (همان، 1385: 920) 2) گردون قبا زره زده، بر انتقام مرگ مرگش ز راه درز قبای اندر آمده (همان: 534) 3) زرین‌قبا زره زن از ابر سحرگهی کآنجا چو پیک بسته‌قبا می‌فرستمت (همان: 557) 4) ساخت فروکند ز اسب، آینه بندد آسمان صبح قبا زره زند، ابر کند زره‌گری (همان: 426) 5) شب قبای مه زره زد بنده‌وار کان زره زلفین کله‌دار آمدست (همان: 515) 6) قبای صبح را مشکین زره زن بموی زلف ترکان سلاحی (همان: 699) 7) گردون که قبای شب زره زد بر رشتة جان من گره زد (همان، 1387: 20) خاقانی در منشآت نیز در خطاب با آفتاب می‌گوید: «مگر از تیغ شاه ترسیده‌ای که در ابر زره‌تاب خزیده‌ای؟ قبا زره زده و در جوشن سیه شده‌ای یا می‌خواهی که در حرم پادشاه خادم سیاه باشی» (همان، 1384: 86). کزازی به وجود ترکیب «قبازره» به معنی «قبایی شبیه به زره» در این بیت اشاره کرده و ضمن نقل ابیات اول و دوم و چهارم از شواهد بالا، در معنای بیت چنین آورده ‌است: «ابر در چین‌درچینی، قبازرهی پنداشته‌ شده‌ است بر تن صبح فنک‌پوش» (کزازی، 1392: 99).